Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

объективлик ва субъективлик доимо ёнма-ён туради, бири 
иккинчисини инкор этмайди. Бири иккинчисига мустақил 
ва тобе, бирламчи ва иккиламчи муносабатларида бўлган 
икки оламнинг мавжудлиги гносеологияда аллақачон 
эътироф этилган ҳақиқатдир. 
Бу 
иккала оламнинг 
мавжудлигининг ўзи объектив ҳодисадир. Бунга ҳеч ким 
шубҳа 
қилмаса 
керак, 
аммо 
бирламчи 
оламнинг 
иккиламчисида акс топиши масаласи инсоний фаолият 
турлари таҳлилида муҳимдир.
Лисоний мулоқот инсон фаолиятининг муҳим тури. 
Лисоний фаолиятда объектив ва субъектив ҳолатларнинг 
мослашуви муаммосига оид алоҳида рисолалар яратган рус 
лингвофайласуфи Геннадий Владимирович Колшанский 
лисоннинг 
субъективлигини 
унинг 
инсонийлик 
хусусиятидан излаш лозимлиги ҳақида маслаҳат беради: 
«тил алоҳида шахснинг, инсоннинг, бутун инсониятнинг 
фикрлаш қобилияти аломатидир ва шу сабабли ўз тизими 
ҳамда 
структурасида 
инсон 
томонидан 
оламни 
ўзлаштирилишининг барча хусусиятларини, инсон амалий 
фаолиятининг хусусиятларини, ижтимоий ва табиий муҳит 
шароитларини ифода этади... 
Тил - объектив ва 
субъективдир, у ўз моҳияти билан икки томонлама 
субстанция бўлиб, бир пайтнинг ўзида борлиққа ва инсонга 
«юзланади» (лисон- субъект, лисон-объект)» (Колшанский 
1990:26).
Коммуникатив 
жараёнда 
ва 
умуман 
лисоний 
фаолиятда 
объектив 
ва 
субъектив 
омилларнинг
65
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мувофиқлашуви мулоқот иштирокчиларининг бир-бирини 
тушунишини таъминланишини эътироф этган ҳолда, яна 
бир масалага тўхталмоқчиман. Бу масала субъектив 
билишда 
умумийликка 
эришишга 
доирдир. 
Ахир 
борлиқнинг икки шахс томонидан бир хилда идрок 
этилиши қийин масала-ку! Инсонлар тугилиб ўсган, шахс 
сифатида камол топган ижтимоий-маданий муҳитлар турли 
хил, улар ана шу муҳитдаги шароитларга мос ҳолда 
турлича тарбия кўрадилар, улгаядилар (ҳатто эгизаклар 
ҳам интеллектуал жиҳатдан фарқ қилиши мумкин). 
Шундай экан, турли инсонларнинг воқелик ҳақидаги 
билими субъектив жиҳатдан маълум даражада фарқ 
қилиши мумкин, лекин шунинг билан биргаликда ягона 
муҳитда яшайдиган шахслар шу муҳит учун умумий 
бўлган тамойиллар ва қонун-қоидаларга амал қилишини 
ҳам унутмаслик лозим. Худди шу нарса мулоқотдаги 
шахсларнинг воқелик идрокида ўзига хос «шахслараро 
келишувига» олиб келади. Коммуникация воқеликнинг 
субъектт тасаввурида қисман муқобиллик ва қисман 
номуқобилликни тақозо этади.
Шундай қилиб, коммуникациянинг табиати ҳақида 
юқорида айтилган фикрлар унинг таҳлили жараёнида 
инобатга олиниши лозим. Коммуникациянинг моҳияти 
фақатгина объектив ва субъектив фактлар умумийлигида 
намоён 
бўлади. 
Шу 
сабабли 
бўлса 
керакки, 
коммуникациянинг муҳим таркибий қисмлари сифатида 
«сўзловчи», «тингловчи», «ижро этиш» ва «тушуниш» 
бўлимлари ажратилади. Бундай ёндашув прагматиканинг 
айрим йўналишларида мулоқотни фақатгина лисоний 
актларни тушуниш нуқтаи назаридан таҳлил қилиш 
гоясининг 
устунлигига 
сабаб 
бўлмоқда. 
Бу 
эса 
прагматиканинг таҳлил доирасини чегаралаб қўйиш 
хавфини тугдиради. Прагматикани тушуниш иазариясига 
айланиб қолиши хавфидан огоҳ қилган Ҳ.Паррет тушуниш
66
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳаракати мулоқотда оқилоналикка (рационалликка) ва 
мантиқийликка ундашини қайд қилади (Рагге! 1986: 755). 
Мулоқот воқеликнинг субъектив идрокини талаб қилиши 
ва шу идрок, тушуниш атрофида мазмунан таркиб топиши 
ҳақиқатдир. Аммо бу ҳақнқатшшг бир қисмигииа, чунки 
субъектив тасаввурни яратиш фаолиятисиз уни тушуниш 
имконияти йўқ.
Когнитив фаолият яратувчанлик ва идрокни бир- 
бирига қарама-қарши қўймайди, уларнинг қаршилигисиз 
когнитив 
жараён 
ҳам 
кечмайди. 
Шундай 
экан, 
Ҳ.Парретнинг (Рагге! 1986) «бирор бир тил фақатгина ушбу 
тилдаги дискурсив (нутқий) кетма-кетликларни маълум 
жамоа аъзолари тушунгандагина ушбу жамоанинг тили 
бўлади» деган фикрига қўшилиб бўлмайди. Яхшиси, ушбу 
тавсифни «маълум жамоа аъзолари бирор бир тилни 
тушуниш қобилияти ва унинг воситасида яратувчанлик 
қобилиятини намоён қила олсагина у ушбу жамоа тилига 
айланади» қабилида ўзгартиришни тавсия қилган бўлар 
эдим.
Муҳтарам ўқувчим! Қўйилган масалага бир оз бўлса- 
да, узоқдан ёндашишга мажбур бўлдим. Зеро, ҳар қандай 
кўринишдаги лисоний фаолият таҳлилига вазифавий 
(функционал) нуқтаи назардан ёндашув илмий тадқиқ 
стратегиясини, унинг тамойилларини аниқ белгилаб 
олишга имкон беради. Лисоний ҳодисаларнинг вазифавий 
талқини 
лисоний 
таҳлилда, 
турли 
назариялар 
шаклланишида 
муҳим 
методологик 
асос, 
кўрсатма 
хизматини ўтамоқда. Прагмалингвистик назария ҳам 
функционализмни четлаб ўта олмайди. Мулоқот фаолияти 
таҳлилига лисоний тизимнинг функционал хусусиятлари 
нуқтаи назаридан ёндашмасак, прагмалингвистиканинг 
таърифини бериш, унинг тадқиқ предметини аниқлаш ўта 
қийин вазифага айланади.
67
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ж. 
Лайонз 
тилшуносларнинг 
12 
- 
халқаро
конгрессида 
(Вена, 
1977) 
прагмалингвистиканинг 
предметини аниқлаш ва унинг таърифини беришга ҳаракат 
қилди: «Прагматика тингловчини узатилаётган ахборотни 
худди сўзловчи истаганидек қабул қилишга ундаш мақсади 
учун 
мос 
келадиган 
лисоний 
бирликларнинг 
коммуникацияда 
қўлланишини 
тавсифлайди. 
Бу 
прагматика 
лисоний 
воситаларнинг 
шахслараро 
мулоқотдаги ролини аниқлаш билан шугулланади, дейиш 
демакдир» (РгосеесИп§8 1978: 26). Ушбу таърифнинг 
асосида лисоний ҳаракатдаги кўзланаётган мақсад ва унга 
эришиш воситаси ўртасидаги муносабат турибди.