Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

иптерпретапта
объект
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Шаклдан кўриниб турибдики, белги уни идрок этувчи 
шахснинг фаолиятини таъминлайди, унга таъсир ўтказувчи 
тузилмадир. Таъсир ўтказмайдиган белгининг ўзи ҳам 
бўлмайди. 
Худди 
шундай 
таъсирни 
Ч.Пирс 
интерпретанта 
деб 
атайди. 
Ч.Пирснинг 
семиотик 
тизимини қанчалик «илмий ва мантиқий асосга эга 
эмасликда» 
(масалан, 
қаранг: 
Волков 
1966: 
34)
айблашмасин, 
унинг 
гоялари 
нафақат 
фалсафий 
прагматизм, балки ундан 50 йиллар кейин шаклланган 
лингвопрагматика учун ҳам 
муҳим назарий асосдир. 
Айниқса, «интерпретанта» тушунчасининг киритилиши 
муҳимдир. Бу тушунча семиотик жараён (семиозис) нинг 
ҳаракатчан фаолият жараёни эканлигини таъкидлади, 
чунки лисоний белгининг идроки таъсиридаги шахс 
(тингловчи)да турли ҳис-туйгу тугилади, маълум бир 
ҳаракат истаги пайдо бўлади ёки шунга мажбур бўлади.
Ч.Пирс таклиф қилган семиотик тизим маълум 
даражада изчил ва мантиқий яхлитликка эга. Мантиқшунос
Ч.Моррис Ч.Пирснинг 60 турдаги белгилардан иборат 
тизимини ўта ихчамлаштирди ва универсал белгилар 
моделини 
яратади. 
Унинг 
таклифича, 
белгининг 
фаоллашуви жараёнида ҳосил бўладиган маъноси - М 
қуйидаги муносабатлар йигиндисидан иборатдир: Ме -
белгининг 
идрок 
этилаётган 
предметга 
муносабати 
(семиотика); Мр - белгининг ундан фойдаланувчига 
муносабати (прагматика); 
Мг - белгининг умумий 
тизимдаги муносабати (синтактика). Шундай қилиб, 
белгининг маъноси М=Ме+Мр+Мг йигиндисидир (Могпз 
1938: 2-56).
Ч.Пирс таълимотида белгининг уч йўналишдаги 
муносабатлар асосида талқин қилиниши «унинг ўта 
идеаллашувига олиб келади ва унинг моддийлик хусусияти 
йўқотилади» қабилидаги танқидий фикрларга (Хабаров 
1978: 87) қўшилиш қийин. Ҳа, дарҳақиқат, олим кўпроқ
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

белги ва унинг маъносининг синтези билан шугулланди, 
семиотик жараённи динамик муносабатларни юзага 
келтирувчи жараён сифатида тасаввур қилди. Менимча, бу 
мантиқий жиҳатдан тўғри ва ўзини оқлайдиган ёндашув 
эди. Ч.Пирс семиотика доирасида уч илмий соҳа -
синтактика (ёки синтаксис), семантика ва прагматикани 
мустақил 
йўналишлар 
сифатида 
ажратди. 
Унинг 
таърифича, синтактика «белгиларнинг ўзаро синтактик 
муносабатларини уларнинг объект ёки интерпретатор -
тавсифловчига бўлган муносабатидан ажратган ҳолда 
ўрганишдир», 
семантика 
эса 
«белгиларнинг 
ўз 
десигнатлари, яъни улар воситасида ифодаланаётган 
объектга бўлган муносабатини» таҳлил қилади ва ниҳоят, 
прагматика 
«белгининг 
ундан 
фойдаланувчи 
-
интерпретаторга нисбатан муносабатини ёритувчи фандир» 
(Могпз 1971: 23; 35; 43).
Дастлабки изоҳларда ушбу уч соҳа ёнма-ён жой олган 
бўлса-да, Моррис кейинчалик «прагматика» тушунчасини 
қолган икки соҳа - синтаксис ва семантикага нисбатан анча 
кенг эканлигини қайд этди. Прагматикани семиотиканинг 
бошқа қисмларидан (синтаксис ва семантика) устунроқ 
погонага жойлаштириш ва уни кўп қиррали, лисоний 
фаолиятни кенг қамровда ўрганувчи соҳа сифатида талқин 
қилишда Моррис ёлгиз эмаслигини ҳам эслатмоқчиман. Бу 
гоя таргиботида у тўлигича яна бир мантиқшунос 
Р.Карнапга (Сагпар 1942) эргашган.
Бундан ташқари, семиотика ва мантиқ фанларида 
қўлланилаётган «синтаксис» тушунчасини тилшунослик 
соҳаси бўлган синтаксис билан қориштириб юбормаслик 
лозим. 
Бу 
атамалар 
айнан 
бир 
хил 
мазмунда 
қўлланмайдилар (Сусов 1971). Маълумки, синтаксис тил 
тизимининг фонетика, морфология каби соҳалари билан 
бир қаторда ажратиладиган сатҳини ташкил қилади. 
Синтаксиснинг ёки синтактиканинг семиотик мазмуни
43
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ўзгачароқ, бу ерда у прагматика ва семантикага қарама- 
қарши қўйилади, улар билан қиёсланади.
Семантика, Ч.Моррис таърифлаганидек, белгининг 
ўзи ифодалаётган объектга муносабатидир ва олим шу 
ифода объектини десигнат ҳамда денотат тушунчалари 
воситасида атайди. Десигнат - белги ифодалаётган 
объектлар синфи, деиотат эса ушбу синф аъзоси. Олмон 
файласуфи Г еорг Клаус белгининг объектга бўлган 
муносабати доирасида икки хил вазифа, яъни маъно ёки 
мазмунни англатиш ҳамда ифодалаш (номлаш) вазифалари 
ижро этилишини фарқлаш тарафдори. У бу вазифалар 
фарқидан келиб чиққан ҳолда, семантика (маъно ифодаси 
вазифаси) ва сигматика (номлаш вазифаси) семиотик 
тизимнинг алоҳида қисмлари сифатида ажратади (Клаус 
1965: 15-16). Аммо Г.Клауснинг семантика ва сигматикани 
мустақил соҳалар сифатида ажратиш ҳақидаги таклифини 
тўлигича қувватлашнинг иложи йўқ. Чунки белгининг 
маъно ифодалаш ва номлаш вазифалари бир пайтнинг 
ўзида бажарилади, идрок қилинаётган предмет-ҳодисани 
номлаётибоқ биз ушбу номга маълум маъно «ҳадя» этамиз. 
Маъносиз номлаш ёки лисоний воқеланиш натижасиз 
ҳаракатдир. Объект ва унинг тафаккурдаги идроки 
(концепт) ҳам лисоний воқеланиши (лисоний белги) 
ўртасидаги уч томонлама мураккаб семантика доирасида 
юзага келади. Бундан ташқари, олмон семиотиги В.Нёт 
айтганидек, сигматик мезонни ажратиб қўйиш - семиотик 
жараённинг муҳим қисми бўлган интерпретаторнинг 
назардан четда қолишига сабаб бўлади (ИоШ 1985: 51). 
Ҳолбуки, бу жараённи ҳаракатга келтирувчи, бошқарувчи 
омил - иисои омилидир. Шу сабабли семантиканинг икки 
қисмга - семантика ва сигматикага ажратиш масаласи 
баҳслидир.
Семиотик жараён таҳлилида инсон факторининг 
инобатга олиниши муҳимдир. 
Ч.Моррис 
ва унинг
44
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

издошлари прагматикани семиотик учликнинг асосий 
қисми сифатида ажратиб, уни лисоний ва уни қўлловчи 
шахс (Пирс ва Моррис бу ўринда «интерпретатор» 
атамасини ишлатишади) ўртасидаги муносабат билан 
машгул 
бўладиган 
соҳа 
деб 
таърифламоқчи 
бўлаётганларида айнан шуни назарда тутганлари аниқ. 
Худди шу сабабга кўра прагматика 
семантика ва 
синтаксис соҳаларида ўрганиладиган масалаларни қамраб 
олади ва ўзига хос умумлаштирувчи соҳа вазифасини 
ўтайди (буни Морриснинг ўзи ҳам эътироф этганлигини 
эслатмоқчиман - М о т з 1971: 64). Дарҳақиқат, прагматика 
учун инсон белгидан нима учун (қандай мақсадда) 
фойдаланади ва бу қандай (қай йўсинда) бажарилади каби 
масалалар муҳим бўлса, унда беихтиёр белгиларнинг ўзаро 
бирикиб, лисоний структура тузиши (синтаксис) ҳамда 
ушбу белгилар тузилмаси улардан фойдаланувчилар 
хоҳишидаги маънони ифодалаш мумкинлиги (семантика) 
ҳақидаги саволлар ҳам прагматик таҳлил қамровига ўта 
бошлайди. Шундай экан, синтаксисни турли таркибдаги 
лисоний 
тузилмаларнинг 
структуравий 
меъёри 
ва 
ўлчовларини ўрганувчи соҳа, семантикани эса ушбу 
тузилмалар ифодалайдиган мазмунни аниқловчи соҳа 
сифатида таърифлаш 
мақсадга 
мувофикдир. 
Аммо, 
баъзилар истаганидек, прагматикани алоҳида ажралиб 
чиқадиган, бошқа соҳалар учун ёт бўлган ҳодисалар билан 
шугулланувчи соҳа деб қараш ҳақиқатга тўгри келмайди.
Афсуски, 
айрим 
тадқиқотчилар 
прагматикани 
семиотик тизимда энг юқори погонага кўтариб қўйиш 
билан уни «иҳоталаш», лисоний фаолият, белгилар тизими 
билан шугулланувчи бошқа соҳалардан ажратиб қўйиш 
тарафдоридирлар. Бинобарин, прагматикага оид дастлабки 
дарсликлардан 
бирининг 
муаллифи 
Кембриж 
университетининг 
профессори 
Стефен 
Левинсон 
прагматикани лисон бажарадиган (ижтимоий ҳаётда)
45
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

вазифалар нуқтаи назаридан таърифлашга қарши чиқади. 
Унинг 
фикрича, 
бундай 
вазифавий 
ёндашув 
прагматиканинг ҳудудини ўта кенгайтириб юборади, 
лисоний структура хусусиятларини нолисоний сабаблар ва 
асослар 
воситасида 
тушунтиришга 
ундайди. 
Муаллифларнинг таъкидича, бундай кўринишдаги таъриф 
«прагматикани бошқа лисонга функционал ёндашувни 
талаб 
қилувчи 
соҳалар 
-
психолингвистика 
ва 
социолингвистикадан фарқлаш» имконини бермас эмиш. 
Шунингдек, прагматик таҳлилга ундовчи сабабларни 
(мотивни), 
назариянинг мақсади билан қориштириб 
юборар эмиш (Ьеу
1
П
8 0
п 1984: 7).
Хўш, лисоний таҳлилга вазифавий нуқтаи назардан 
ёндашувда барча фанлар ҳамкорлигини инобатга олишнинг 
нимаси зарар?! Лисоний фаолият инсон фаолиятининг 
бошқа томонларидан ажралиб қола олмайди-ку! Нима учун 
биз чегарадош фанларни бир-биридан кескин ажратиб 
қўйишимиз керак? Ахир бу яна тилни «ўзи-ўзи учун» 
хизмат қиладиган тизим сифатида тавсифлашга қайтиш 
эмасми? Ёки С.Левинсон ушбу қайдларида ўз пайтида 
файласуф Р.Карнап истаган «соф прагматика» (риге