Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi bitiruv malakaviy ishi

yi,  -ni)  shakliga  ega.  Eski  turkchada  esa  -n  bo‘lgan:  eli-n  (öptü),  saçı-n  (çekti), 

yüzü-n  (açtı),  gözü-n  (süzdü)  kabi.  Bu  qo‘shimcha  badiiy  adabiyotda,  xususan, 

she’riyatda uchraydi.  

Shuningdek,  otning  fe’lga  bir  vosita  ekanligini  ko‘rsatadi  va  vosita,  zamon 

ma’nolarini  ifodalovchi  Vasıta  hali  (vosita  shakli)  shaklining  qo‘shimchasi  ham 

eski turkchada -n bo‘lgan, lekin bu eskirgan qo‘shimcha hozirgi zamon turk tilida 

faqat  bir  necha  so‘zgagina  qo‘shiladi  (undosh  tovush  bilan  tugagan  so‘zlarga  -ı- 

ayiruvchisi  yordamida  qo‘shiladi)  va  zamonni  ifodalaydi:  yaz-ı-n  (yozda),  kış-ı-n 

(qishda), öğle-n (tush paytida), ansız-ı-n (to‘satdan) kabi. Turk tili grammatikasida 

bu qo‘shimchani -meksizin (-maksızın) ravishdosh qo‘shimchasi shaklida qolganligi 

ham  ta’kidlanadi:  durmaksız-ı-n  (to‘xtamasdan),  görmeksizin  (ko‘rmasdan)  kabi. 

Ba’zan  ushbu  kelishik  shaklida  hech  qanday  vosita  holati  yo‘qligini  ko‘rish 

mumkin.  -n  qo‘shimchasi  nutqda  qo‘llanishdan  chiqishi  bilan  uning  o‘rnini  ile 

(bilan)  bog‘lovchisi  egallagan.  Hozirgi  vaqtda  ile  va  uning  alohida  kelishik 

qo‘shimchasiga aylangan -le, -la shakllari vosita ma’nosini ifodalab keladi: dille 

(til bilan), gözle (ko‘z bilan), başla (bosh bilan) kabi.  

Turk  tilshunosligida  yo‘nalishni  ifodalovchi  kelishik  sifatida  olingan  va 

hozirda deyarli iste’moldan chiqqan yön gösterme hali (yo‘nalishni ko‘rsatuvchi 

shakl;  direktif  hali)  qo‘shimchasi  hisoblangan  -re  (-ra)  va  -eri  (-arı) 

qo‘shimchalari  hozirgi  paytda  bir  nechta  turkcha  so‘zda  qo‘llanadi:  son-ra,  iç-

---

21 

 

re,  üze-re  (üzre),  taş-ra  (dışarı),  dış-arı,  iç-eri  kabi.  Hozirgi  turk  tilida  ushbu 

eskirgan  qo‘shimcha  o‘rniga  doğru  (sarı),  karşı  (qarshi,  qarab,  tomon,  sarı) 

kabi  yo‘nalishni  ifodalovchi  yordamchi  so‘zlar  qo‘llanadi:  eve  doğru,  dağa 

karşı, sabaha karşı kabi. 

So‘zning  o‘zak  va  qo‘shimchalarıdagi  o‘zgarishlar  xususida  shuni  aytish 

kerakki, turk tilida so‘zning yasalish vaqti juda muhim. Chunki so‘zning o‘zagi 

ham, qo‘shimcha ham jonli unsurlar bo‘lib, ular vaqt o‘tishi bilan o‘z shakli va 

ma’nosini  o‘zgartirishi  mumkin.  Qolaversa,  tilda  qo‘llanmay  qolgan,  eskirgan 

o‘zak  va  qo‘shimchalar  ham  talaygina.  Shu  bilan  birga,  birdan  ortiq  ma’noga 

ega  bo‘lgan  o‘zak  va  qo‘shimchalarning  qaysi  ma’noda  kelayotganini  yaxshi 

bilish  kerak.  Chunki  so‘z  shundan  kelib  chiqqan  holda  ma’no  kasb  etadi:  yaş 

(yosh,  toza),  yaşarmak  (yasharmoq),  yaşlı  (keksa),  yaşlanmak  (keksaymoq, 

qarimoq) kabi.  

Hozirgi turk tilida bog‘lovchi olmoshlar (bağlama zamirleri) deb nomlanib 

kelayotgan,  ikki  so‘zni  ko‘rsatish  ma’nosida  bog‘laydigan  so‘zlar  eski  turk  tilida 

faqat kim bog‘lovchi olmoshi ko‘rinishida qo‘llangan: Sen kim gelesin meclise bir 

yer mi bulunmaz? (Sen ki kelursan majlisga, joy topilmaydimi?) Öyle nara attı kim 

dağ  taş  yankılandı  (Shunday  na’ra  tortdi  ki,  tog‘u-tosh  aks-sado  berdi).  Usmonli 

turkchasidagi  kim  so‘roq  olmoshi  o‘z  o‘rnini  -ki  qo‘shimchasiga  bergan:  Bir  söz 

dedi canan ki, keramet var içinde (Jonon bir so‘z aytdiki, karomat bor ichida). 

Otlar  bilan  birga  kelganda  predmetni  ko‘rsatish  yo‘li  bilan  aniqlash-

tiruvc

hi  va  unga  makon,  zamon  yoki  tasavvurda  uzoq-yaqinligiga  ko‘ra  bir 

joyni belgilovchi ko‘rsatish sifatlari (işaret sıfatları yoki gösterme sıfatları -