Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi bitiruv malakaviy ishi
Download 292.06 Kb. Pdf ko'rish
|
turk tili arxaizmlari va ularning semantik tadqiqi turkcha sozlikka kirgan sozlar misolida (1)
|
bu, şu, o) ning eskirgan shakllar “Ol” va ”şol” bo‘lib, ular eski turkiy
matnlarda uchraydi. Adabiy tilda eskirgan deb qaraluvchi ol şol < iş ol, iş-bu < iş bu olmoshlari, kopincha, ko‘rsatish sifatlari vazifasida qo‘llanadi, ya’ni hozirgi turk tilidagi ‘o’ ko‘rsatish sifati eski ‘ol’ dan, ‘şol’ ko‘rsatish sifati esa eski ‘uş’ ko‘rsatish ko‘makchisi bilan ‘ol’ olmoshining birikuvidan tashkil
22
topgan ‘uşol’dan yuzaga kelgan: “Ol mahkemenin hőkmőne derler mi adalet?” 38 (Ul mahkamaning hukmiga derlarmi adolat). Đş bu ko‘rsatish sifati turk tilida kam qo‘llanadi. Bu so‘z ‘bu’ sifatining kuchaytirilgan shakli bo‘lib, ‘uş’ va ‘bu’dan yuzaga kelgan. Oldin ‘uşbu’, keyinchalik işbu shakliga kirgan. Bu ‘i’lashuv hodisasi turk tilidagi ‘uşda’ ning ‘işte’ (o‘zbekcha «mana»)ga aylanishi natijasida ro‘y bergan. Ko‘rsatish sifatlari ko‘plik qo‘shimchasi olmaydi 39 . Ular asl sifatlar singari gapda kesim vazifasida keladi: Mesele budur. Kitaplar şunlar. Anayol oymuş kabi. -ik va -ili qo‘shimchalari vositasida fe’ldan yasalgan otlar ham eskirgan o‘tgan zamon sifatdoshlaridir. Ular ma’no jihatdan hozirgi turk tilidagi passiv (edilen) sifatdoshlarga mos keladi (kesilmiş, kesik, kesili; dikilmiş, dikili). Le- kin bu oxirgi shakllar turk tilida bo‘lishsiz ko‘rinishlarini yo‘qotgan va ular sifatdosh vazifasida rivojlanmay qolgan shakllar hisoblanadi.
Eski turkchada fe’lning orttirma nisbat qo‘shimchasi -it- va -ir- bo‘lgan. -it- qo‘shimchasi unli bilan, shuningdek, r va l sonor undosh tovushlar bilan tugagan fe’l negizlariga qo‘shiladi. Bunday fe’l negizlariga qo‘shilganda -it- qo‘shimchasidan -i- unlisi tushib qoladi: belir-t-mek, otur-t-
tugagan o‘zaklarga ham -it- qo‘shimchasi qo‘shilishi mumkin: ak-ıt-mak, kork-ut-mak kabi. Hozirgi zamon turk tilida 9 xil fe’l tuslanishi shaklidan 6 tasida yuqorida keltirilgan shaxs qo‘shimchalari keladi: gelir-im, geliyorsun, gelecek, gelmiş-iz, gelmeli-siniz, gele-ler kabi. 3-shaxs birlik shakli qo‘shimcha olmaydi va tugallangan ma’no kasb etish uchun alohida shaxs qo‘shimchasi olishi lozim bo‘ladi.
38 Hozirgi o‘zbek tilidagi ‘u’ kishilik olmoshining o‘zbek klassik adabiyoti namunalaridagi ‘ul’ shakliga tez-tez duch kelinadi (“Ol mahkemenin hőkmőne derler mi adalet?” tarjimasi: “Ul mahkamaning hukmiga derlarmi adolat?”). 39 Turk tilidagi bunlar, şunlar va onlar so‘zlari ko‘rsatish sifati emas, ko‘rsatish olmoshi bo‘lgan bu, şu va o ning ko‘plik shakllaridir. 23
1-shaxs egalik qo‘shimchasi -im bo‘lib, Sharqiy Onado‘luning ba’zi tumanlarida -em shaklida qo‘llanadi (bil-ür-em, bil-miş-em, bil-meli-y-em). O‘tgan zamon va istak mayli, 1-shaxs, ko‘plik shakli birlik shaxs qo‘shim- chasi o‘rniga ko‘pincha tushib qoluvchi -ik qo‘shimchasi qo‘shilib yasaladi:
Download 292.06 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|