Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi bitiruv malakaviy ishi


Download 292.06 Kb.
Pdf ko'rish
bet23/33
Sana26.12.2021
Hajmi292.06 Kb.
#183271
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   33
Bog'liq
turk tili arxaizmlari va ularning semantik tadqiqi turkcha sozlikka kirgan sozlar misolida (1)

bil-di-k,  bil-se-k  (eski  turkchada  bil-di-miz).  Sharqiy  Onado‘ludagi  ba’zi 

tumanlarda 2-shaxs qo‘shimchasi -sen kishilik olmoshidir (bil-ür-sen > bil-ir-



sin). -sin fe’l tuslanishida, Onado‘lu shevalarida fe’lning 2-shaxs o‘rniga -in 

egalik qo‘shimchasi olganini ko‘rish mumkin: bil-iyo-n’, bil-miş-in’, bil-ece-



in’, bil-ir-in’ kabi. 

2-shaxs ko‘plikda birlik  shakliga  -iz  qo‘shimchasi qo‘shiladi  (bil-di-n-



iz,  bil-se-n-iz).  Onado‘lu  shevalarida  ba’zan  birlik  qo‘shimchasi  tushishi 

natijasida yuzaga kelgan bil-di-z, bil-se-z shakllariga duch kelish mumkin.  

Quyida  berilgan  qo‘shimchalar  aslida  egalik  qo‘shimchalari  bo‘lib, 

vaqt o‘tishi bilan fe’l shaxs-son qo‘shimchalariga aylangan: Birlik: 1–shaxs: -



m; 2 -shaxs: -n; 3 -shaxs: (qo‘shimchasiz). Ko‘plik: 1–shaxs: -k(e), -k(a); 2-

shaxs:  -niz  (-nız,  -nüz,  -nuz);  3-shaxs:  -ler  (-lar).  Ko‘plik  1-shaxs 

qo‘shimchasi qadimgi turkchada kelishik qo‘shimchasiga parallel holda -miz 

(-mız,  -müz,  -muz)  shaklida  bo‘lgan.  Keyinchalik  uning  o‘rniga  -dük  (-duk) 

sifatdoshi ta’sirida -k (ke), -(ka) qo‘llana boshlangan. Bugungi kunda fe’llar 

1-shaxs ko‘plikda shu qo‘shimchalar bilan tuslanmoqda: geldi-k, gelse-k kabi. 

Ko‘plik  1-shaxs  qo‘shimchasi  qadimgi  turkchada  kelishik  qo‘shim-

chasiga parallel holda -miz (-mız, -müz, -muz) shaklida bo‘lgan. Keyinchalik 

uning  o‘rniga  -dük  (-duk)  sifatdoshi  ta’sirida  -k  (ke),  -k  (ka)  qo‘llana 

boshlangan. Bugungi kunda fe’llar 1-shaxs ko‘plikda shu qo‘shimchalar bilan 

tuslanmoqda: geldi-k, gelse-k kabi.  

2-shaxslardagi  -n-  turk  tilining  shevalarida  jarangsiz  -ng  shaklida 

qo‘llanadi. Bu qo‘shimcha, ilgari faqat fe’l tuslanishidagina qo‘llanilgan. Keyin-

chalik kelib chiqishiga ko‘ra shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanadigan yana 



24 

 

bir  qo‘shimcha  olgan  va  ulardan  ba’zilari  boshqa  fe’l  qo‘shimchalariga  o‘z 



ta’sirini ko‘rsatmoqda: gelmiş-iz o‘rniga gelmiş-i-k kabi.  

Yaqin  o‘tgan  zamon  (görülen  geçmiş  zaman)  turk  tilidagi  eng  eski 

zamon  shakllaridan  biri  bo‘lib,  ish-harakatning  nutq  vaqtidan  oldin 

bajarilganligini  bildiradi.  Qadimgi  turkchada  yaqin  o‘tgan  zamon  shakli  bir 

eski  sifatdoshga  egalik  olmoshi  qo‘shimchasi  qo‘shilishi  orqali  yuzaga 

kelgan:  bil-it-üm,  bil-it-ün.  Biroq  3-shaxs  qo‘shimchasi  sifatida  kelgan  –i 

egalik qo‘shimchasi sifatdosh qo‘shimchasi bilan payvandlanib, -it-i > -di fe’l 

shaklining negizini tashkil etgan qo‘shimcha sifatida olingan. Hozirgi zamon 

turk tilida yaqin o‘tgan zamon shakli quyidagi ko‘rinishni olgan: bil-di-m, bil-

di-n,  bil-di  kabi.  Bu  qo‘shimcha  turk  tilshunosligida  görülen  geçmiş  zaman 

eki  (ko‘rilgan  o‘tgan  zamon  qo‘shimchasi)  deyiladi.  Shakl  nuqtai  nazaridan 

xabar, zamon ma’nosida esa yaqindagina bo‘lib o‘tgan, ko‘z bilan ko‘rilgan, 

bajarilishiga  guvoh  bo‘lingan  ish-harakatni  o‘tgan  zamonda  ifodalaydi.  Bu 

zamon  shakli  Turkiyadagi  o‘rta  maktab  dasturlarida  belirli  geçmiş  zaman 



(belgili  (aniq)  o‘tgan  zamon)  yoki  soddalashtirilgan  holda  -di’li  geçmiş 

zaman deb ham yuritiladi.  

Qadimgi turk tilida fe’llarning buyruq mayli birlik 2-shaxsda –gil (-gıl) 

qo‘shimchasi  olgan:  gel-gil,  ol-gil  kabi.  Hozirgi  paytda  –gil  (-gıl)  qo‘shim-

chasi va -ginen, -gınan shakllari turk tilining shevalarida uchraydi: al-gınan, 




Download 292.06 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling