Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi bitiruv malakaviy ishi
Download 292.06 Kb. Pdf ko'rish
|
turk tili arxaizmlari va ularning semantik tadqiqi turkcha sozlikka kirgan sozlar misolida (1)
bil-di-k, bil-se-k (eski turkchada bil-di-miz). Sharqiy Onado‘ludagi ba’zi
tumanlarda 2-shaxs qo‘shimchasi -sen kishilik olmoshidir (bil-ür-sen > bil-ir- sin). -sin fe’l tuslanishida, Onado‘lu shevalarida fe’lning 2-shaxs o‘rniga -in egalik qo‘shimchasi olganini ko‘rish mumkin: bil-iyo-n’, bil-miş-in’, bil-ece- in’, bil-ir-in’ kabi. 2-shaxs ko‘plikda birlik shakliga -iz qo‘shimchasi qo‘shiladi (bil-di-n- iz, bil-se-n-iz). Onado‘lu shevalarida ba’zan birlik qo‘shimchasi tushishi natijasida yuzaga kelgan bil-di-z, bil-se-z shakllariga duch kelish mumkin. Quyida berilgan qo‘shimchalar aslida egalik qo‘shimchalari bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan fe’l shaxs-son qo‘shimchalariga aylangan: Birlik: 1–shaxs: - m; 2 -shaxs: -n; 3 -shaxs: (qo‘shimchasiz). Ko‘plik: 1–shaxs: -k(e), -k(a); 2- shaxs: -niz (-nız, -nüz, -nuz); 3-shaxs: -ler (-lar). Ko‘plik 1-shaxs qo‘shimchasi qadimgi turkchada kelishik qo‘shimchasiga parallel holda -miz
sifatdoshi ta’sirida -k (ke), -k (ka) qo‘llana boshlangan. Bugungi kunda fe’llar 1-shaxs ko‘plikda shu qo‘shimchalar bilan tuslanmoqda: geldi-k, gelse-k kabi. Ko‘plik 1-shaxs qo‘shimchasi qadimgi turkchada kelishik qo‘shim- chasiga parallel holda -miz (-mız, -müz, -muz) shaklida bo‘lgan. Keyinchalik uning o‘rniga -dük (-duk) sifatdoshi ta’sirida -k (ke), -k (ka) qo‘llana boshlangan. Bugungi kunda fe’llar 1-shaxs ko‘plikda shu qo‘shimchalar bilan tuslanmoqda: geldi-k, gelse-k kabi. 2-shaxslardagi -n- turk tilining shevalarida jarangsiz -ng shaklida qo‘llanadi. Bu qo‘shimcha, ilgari faqat fe’l tuslanishidagina qo‘llanilgan. Keyin- chalik kelib chiqishiga ko‘ra shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanadigan yana
24
bir qo‘shimcha olgan va ulardan ba’zilari boshqa fe’l qo‘shimchalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda: gelmiş-iz o‘rniga gelmiş-i-k kabi. Yaqin o‘tgan zamon (görülen geçmiş zaman) turk tilidagi eng eski zamon shakllaridan biri bo‘lib, ish-harakatning nutq vaqtidan oldin bajarilganligini bildiradi. Qadimgi turkchada yaqin o‘tgan zamon shakli bir eski sifatdoshga egalik olmoshi qo‘shimchasi qo‘shilishi orqali yuzaga kelgan: bil-it-üm, bil-it-ün. Biroq 3-shaxs qo‘shimchasi sifatida kelgan –i egalik qo‘shimchasi sifatdosh qo‘shimchasi bilan payvandlanib, -it-i > -di fe’l shaklining negizini tashkil etgan qo‘shimcha sifatida olingan. Hozirgi zamon turk tilida yaqin o‘tgan zamon shakli quyidagi ko‘rinishni olgan: bil-di-m, bil-
xabar, zamon ma’nosida esa yaqindagina bo‘lib o‘tgan, ko‘z bilan ko‘rilgan, bajarilishiga guvoh bo‘lingan ish-harakatni o‘tgan zamonda ifodalaydi. Bu zamon shakli Turkiyadagi o‘rta maktab dasturlarida belirli geçmiş zaman (belgili (aniq) o‘tgan zamon) yoki soddalashtirilgan holda -di’li geçmiş zaman deb ham yuritiladi. Qadimgi turk tilida fe’llarning buyruq mayli birlik 2-shaxsda –gil (-gıl) qo‘shimchasi olgan: gel-gil, ol-gil kabi. Hozirgi paytda –gil (-gıl) qo‘shim- chasi va -ginen, -gınan shakllari turk tilining shevalarida uchraydi: al-gınan, Download 292.06 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling