Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi bitiruv malakaviy ishi

 

Arı  eken  arı,  darı  eken  darı  alır  (Toza  don  ekkan,  toza  don,  tariq  ekkan 

tariq  oladi,  ya’ni  “nima  eksang  shuni  o`rasan”);  Ekmeğin  arısını,  kömürün 

irisini,  odunun  kurusunu  marta  sakla  (Bug`doy  (non)ning  tozasini,  ko`mirning 

yirigini, o`tinning qurug`ini mart oyiga saqla). 

Hozirgi  turkchada  er  so`zi  faqat  eng  kichik  harbiy  unvon  (kichik  serjant) 

sifatida  qo`llaniladi.  Maqollar  tarkibidagi  er  so`zi  esa  “erkak”,  “yigit”,  er 

(koca) va boshqa ma’nolarga ega: Er ekmeği - meydan ekmeği. / Baba ekmeği - 

zindan  ekmeği  (ma’nosi:  erkak  kishi  topib  kelgan  non  ayoli  uchun  beminnat 

nondir, ota esa bir umr qizni o`z uyida saqlab boqa olmaydi). Erim er olsun da, 

yatar  yerim  çalı  olsun  (Hozirgi  turkchaga  o`girganda  “Kocam  koca  olsun  da, 

yatar yerim çalı olsun” – Erim er bolsin-u, yotar  joyim to`qayzor bo`lsin), Er 

olan ekmeğini taştan çıkarır (Erkak kishi nonini tosh orasidan chiqaradi), Ersiz 

avrat, yularsız at (Ersiz xotin, jilovsiz ot) va hok. Bu maqollardan o`zbek tilida 

er so`zining tola saqlanib qolganligini ham ko`rish mumkin.  

 Bunday misollardan o`nlab keltirish mumkin: Bir dirhem et bin ayıp örter 

(Bir dirham go`sht ming aybni bekitadi); Ağacı nem, insanı gam yıkar (Daraxtni 

nam  insonni  g`am  yiqitadi);    Avrat  vardır,  arpadan  aş  eder;  avrat  vardır, 

bulguru  keş  eder  (Xotin  bordir  arpadan  osh  pishiradi,  xotin  bordir  toza 

guruchdan shovla pishirolmaydi). Eşek ne anlar hoşaftan, suyunu içer, denesini 

bırakır (Eshak kompotdan nimani tushunardi, suvini ichib, donini yemaydi). 

Faydasız  kardeşten  yeğen,  çakmaksız  tüfekten  söven  (yeğdir)  (Befoyda 

ukadan jiyan, chaqmoqsiz miltiqdan so`yil yaxshi). 

Güzellik on - dokuzu don (Go`zallik on bo`lsa, to`qqizi kiyim). 

Çocuğu babanın akçasıyla ananın bohçası okutur (Bolani otaning aqchasi 

bilan onaning bo‘xchasi o‘qitadi). 

---

38 

 

Adam adamdır olmasa da pulu, eşek eşektir atlas olsa çulu (Odam odamdir 

bo‘lmasa ham puli, eshak eshakdir, atlasdan bo‘lsa ham juli). 

Bobning  xulosasi  sifatida  shuni  aytish  mumkin:  Badiiy  asarlar,  turk  xalq 

maqollari va idiomalar, realiyalar  arxaizmlarning koni hisoblanadi. Ular badiiy 

asarlarga rang, tus, joziba berishdan tashqari, tilning boy tarixini ham namoyish 

etadi.