Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi bitiruv malakaviy ishi

 

Turk  tilidagi  arxaizmlarda  sinonimlik  munosabatlari.  Sinonimik 

munosabatlar  arxaizmlarda  ham  uchraydi.  Bu  tabiiy  hol,  chunki  arxaizmlar 

eskirgan  so‘zlar  bo‘lsa-da,  ularning  qaysidir  ma’noda  yoki  uslub  nuqtai 

nazaridan 

yangicha 

shakllari 

mavjud. 

Masalan, 

hozirgi 

turkchada 

qo‘llanilayotgan başka so‘zining sinonimi qadimgi turkchadagi özge so‘zidir.  

Istorizmlar  hozirgi  zamon  turk  tilida  sinonimlariga  ega  emas.  Ularning 

ma’nolarini  faqat  ensiklopedik  tasvir  yo‘li  bilangina  izohlab  berish  mumkin. 

Aynan ana shunday tarzda ular izohli lug‘atlarda beriladi. Masalan: has oda başı 

(xos xona boshi) – 'Usmonli sultonlarining saroylarida sultonning xos xonalariga 

qarovchi,  ishonilgan  amaldorning  lavozimi,  hamda  ana  shu  unvonni  tashuvchi 

shaxs; zülfikâr – 'keng qilib ishlangan, ikki tomonlama kesadigan qilich, sovuq 

qurol turi. 

Arxaizmlar  turli  xususiyatlariga  ko‘ra  zamonaviy  sinonimlaridan  farq 

qilishi  mumkin:  boshqacha  grammatik  tuzilishi,  boshqacha  ma’nosi,  umuman 

farqli  morfem  tuzilishi  va  boshqalar.  Aynan  qaysi  xususiyat  eskirgan  so‘z  va 

uning zamonaviy sinonimi orasidagi farqni tashkil qilayotganiga ko‘ra quyidagi 

tur arxaizm guruhlari ajratiladi. 

1.  L e k s i k - f o n e t i k   arxaizmlar  –  o‘zining  fonetik  qiyofasiga  ko‘ra 

tovush yoki tovushlar birikmasi hozirgi talaffuzga xos bo‘lmaganso‘zlar: ilimon 

(limon), va b.

 

Bir tovush o‘rniga boshqasining talaffuz qilinishi va b. 

2.  L e k s i k   v a   s o ‘ z   y a s a l i s h i   –   hozirgi  zamon  turk  tilidagi 

muqobilidan  biror-bir  so‘z  yasalish  affikslari  bilan  farq  qiluvchi  arxaizmlar: 

restoratsiya (restoran) va b.  

3.  S o f   l e k s i k   arxaizmlar  –  tamoman  eskirgan  so‘zlar:  uçmak 

(cennet), yumak (yıkamak) va h. 

4. G r a m m a t i k   arxaizmlar – so‘zning hozirgi tilda mavjud bo‘lmagan, 

eskirgan  shakllari,  masalan,  atov  so‘zlar.  Shuningdek,  zamonaviy  tilda 

---

35 

 

boshqacha usulda yasaluvchi grammatik shakllar.