Шартли белгилар, белгилашлар ва қИСҚартмалар

i
y

, 
Ўртача квадратли фарқнинг ушбу қийматини юқоридаги ифодага 
қўйсак, қуйидагига эга бўламиз: 
1
)
1
(
1
)
(
1
1
2
1
2
o
0










n
K
n
У
У
y
C
n
i
i
n
i
i
v
. 
Охирги ифодада унинг сурат ва махражларини 
га бўлдик ҳамда 
0
У
У
К
i
i

эканлигини ҳисобга олдик. 
Асимметрия коэффициенти, яъни С
s
кузатиш йиллари қаторидаги оқим 
миқдорини унинг меъёрига нисбатан симметриклик даражасини ифодалайди. 
Уни аниқ ҳисоблаш учун маълум кузатиш йилларидан ташкил топган қатор 
бўлиши зарур. Шунинг учун амалда С
s
ни ҳисоблашда кўпроқ қуйидаги 
эмпирик тенгликдан фойдаланилади: 
C
s
= 2 

C
V . 
Юқоридагиларга 
қўшимча 
қилиб 
шуни 
таъкидлаш 
лозимки, 
ўзгарувчанлик коэффициенти статистик катталик бўлиб, дарёлар йиллик 

---

201 
оқимининг ўзгаришини статистик, яъни сонлар орқали ифодалашга имкон 
беради. Ҳисоблаш ифодасида дарёлар оқимининг ўзгарувчанлигига таъсир 
этувчи табиий (атмосфера ёғинлари, ҳаво ҳарорати) ва бошқа омиллар, 
масалан, антропоген омиллар эътиборга олинмайди. 
Юқорида келтирилган ифодалар ёрдамида Зарафшон ҳавзасининг 
ўрганилаётган дарёлари ўртача йиллик сув сарфларининг ўзгарувчанлиги 
статистик баҳоланди. Шу мақсадда ҳар бир дарё учун ўзгарувчанлик, яъни 
вариация коэффициенти (С
v
) нинг қийматлари ҳисобланди (11.5-жадвал).
11.5-жадвал 
Дарёлар йиллик оқимининг турли тадқиқотчилар томонидан
аниқланган ўзгарувчанлик коэффициентлари (С
v
) 
Т/р 
Дарё – кузатиш жойи 
С
v
1 
2 
3 
1 
Зарафшон – Фандарё қуйилиши 
0,13 
)* 
2 
Зарафшон – Дупули кўприги 
0,12 
0,133 
0,15 
3 
Фандарё – қуйилиши 
0,18 
4 
Яғнобдарё – Такфон қ. 
0,18 
5 
Ургутсой – Ургут ш. 
0,33 
0,531 
0,397 
6 
Омонқўтонсой - Омонқўтон қ. 
0,519 
0,395 
7 
Оқдарё - Оғалиқ қ. 
0,523 
0,529 
8 
Сазағонсой – Сазағон қ. 
0,38 
0,459 
0,422 
9 
Тегирмонсой – Сағишмон қ. 
1,641 
0,517 
10 Тўсинсой – Қорақия қ. 
0,58 
0,810 
0,406 
11 Оқтепасой – Оча қ. 
0,797 
0,626 
12 Қорағачсой – Мавлон қ. 
0,422 
0,984 
13 Кўксаройсой – тоғдан чиқиши 
0,262 
14 Майдонсой – Олмаота қ. 
0,746 
0,555 
15 Бегларсой – Янги Oқчоб қ. 
0,739 
0,625 
 
Изоҳ: 1 - “Ресурсы...”(1971) да келтирилган маълумотлар; 2 - В.Е. Чуб 
(2007) маълумотлари; 3 - муаллифлар маълумотлари; )* - бўш катаклар С
v 
ҳисобланмаганлигини кўрсатади. 
Жадвалда 
келтирилганидек, 
ўзгарувчанлик 
коэффициентининг 
муалллифлар томонидан ҳисобланган қийматлари 0,26 (Кўксаройсой – 
тоғдан чиқиши) дан 0,984 (Қарағачсой - Мавлон қ.) гача ўзгаради. Ушбу 
натижалар илгари бажарилган тадқиқотлар натижалари билан солиштирилди.

---

202 
Маълумки, “Ресурсы ...” 

155

монографиясидаги ҳисоб даври 1966 йил 
билан якунланган. Унда биз ўрганаётган ҳудуддаги еттита дарё учун С
v 
нинг 
қийматлари аниқланган бўлиб, улар 0,12

0,58 оралиқда ўзгаради. 
Шунингдек, В.Е. Чубнинг 2007 йилда чоп этилган монографиясида С
v 
нинг 
қийматлари 2002 йилгача бўлган ҳисоб даври учун аниқланган бўлиб, унда 
ўзгарувчанлик коэффициенти 0,13

1,64 оралиқда ўзгаради 

194

.
Ўрганилаётган дарёлар ўртача йиллик сув сарфларининг муаллифлар 
томонидан охирги 30 йиллик давр, яъни 1981-2010 йиллар учун ҳисобланган 
ўзгарувчанлик коэффициентлари эса 0,15

0,98 оралиқдаги қийматларни 
қабул қилади. Айрим ҳолатларни ҳисобга олмаганда, ўзгарувчанлик 
коэффициентларининг турли муаллифлар томонидан турлича ҳисоб йиллари 
оралиқлари учун аниқланган қийматларини ўзаро солиштирсак, уларнинг 
бир-биридан фарқи унча катта эмаслигига ишонч ҳосил қиламиз. 
Ўзгарувчанлик коэффициентининг юқорида келтирилган, турли 
тадқиқотчилар томонидан аниқланган, қийматларининг дарёлар сув тўплаш 
майдонларининг ўртача баландликларига мос ҳолда ўзгариш қонуниятлари 
таҳлил қилинди. Шу мақсадда ўзгарувчанлик коэффициенти (С
v
) нинг 
ўрганилаётган дарёлар ҳавзаларининг ўртача баландлиги (H
ўрт
) га боғлиқлиги 
масаласи ўрганилди. Таъкидлаш лозимки, бундай таҳлил муҳим аҳамиятга 
эга бўлиб, у Зарафшон ҳавзасининг юқори ва ўрта қисмлари дарёлари учун 
биргаликда амалга оширилди. 
Шу мақсадда бажарилган статистик ҳисоблашлар натижаларига кўра, 
дарёлар ҳавзаларининг ўртача баландликлари (H
ўрт
) ортиб бориши билан 
ўзгарувчанлик коэффициенти (С
v
) нинг қийматлари камайиб боради. Ушбу 
боғланишнинг зичлиги R = 0,936

0,018 қийматдаги жуфт корреляция 
коэффициенти билан характерланади (11.11-расм).

---

203 
y = -0,359Ln(x) + 0,5902
R
2
= 0,8754
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,75
1,25
1,75
2,25
2,75
3,25
3,75
C
v
H
ўрт
, км
11.11-расм. Зарафшон ҳавзаси дарёлари оқими ўзгарувчанлик
коэффициентининг ҳавзанинг ўртача баландлигига боғлиқлиги 
Келажакда, ўрганилаётган дарёлар сонини кўпайтириш ҳамда улардаги 
кузатиш маълумотларини бир жинсли гидрологик қаторларга келтириш йўли 
билан, юқоридаги боғланишга янада аниқлик киритиш мумкин.