Шартли белгилар, белгилашлар ва қИСҚартмалар

мк
) 
ни ифодалайди: 
.
К
мао
мто
мк
F
F

 
Гляциологияга оид чет эл адабиётларида 

65

музлик коэффициенти К
мк
ўрнига, унинг тўйиниш области ҳиссасини ифодалайдиган коэффициент К

дан фойдаланилади. Ушбу коэффициент музликнинг тўйиниш области (F
мто
) 
ва умумий (F
мум
) майдонларининг нисбати билан аниқланади:
.
мум
мто
F
F
К


Юқоридаги ҳар икки коэффициент ўзаро қуйидагича боғланган 

65

:
К
мк 
= К

/(1- К

) ёки К

= К
мк 
/(1+ К
мк
). 
Музликлардан ҳосил бўлган оқим ҳажми (W
м
) нинг йиллик оқим ҳажми 
(W
й
) га нисбати дарё оқимига уларнинг қўшган ҳиссаси (

м
) ни ифодалайди: 

---

54 
100
W
W
й
м



м
% 
. 
Музликнинг сув заҳираси коэффициенти (К
с
) музлик ҳажми (V
м
) нинг 
дарёнинг ўртача кўп йиллик оқим ҳажми (W
й
) га нисбати билан аниқланади: 
й
м
W
V
К

с
. 
Музликларнинг тўйиниш ва сарфланиш (абляция) областлари 
ўлчамларига ҳамда музлик ҳажмига боғлиқ ҳолда, ундаги мавжуд музлик 
массасининг алмашиниши тез ёки секин бориши мумкин. Бу жараённинг 
жадаллиги музлик массасининг алмашиниш вақти (Т
мм
) билан баҳоланади. 
Унинг қиймати музликдаги сув ҳажми (V
мс
) нинг унинг эришидан ҳосил 
бўлган йиллик оқим ҳажми (W
м
) га нисбати билан аниқланади:
м
мс
W
V
Т

мм
, йил. 
Музликлардан тўйинадиган дарёларда оқимнинг асосий қисми йилнинг 
иссиқ даврлари, яъни май-сентябрь ойларида оқиб ўтади. Дарёнинг бу 
даврдаги оқими миқдори (W
V-IX
) га музликларнинг қўшган ҳиссаси (

м(V-IX)
) 
қуйидагича ҳисобланади: 
100
W
W
IX
-
V
м
)
(




IX
V
м
% 
, 
бу ерда: W
м 
– дарёда музликларнинг эришидан ҳосил бўлган оқим ҳажми. 
Зарафшон дарёси ва унинг ирмоқлари ҳавзаларида жойлашган ҳозирги 
замон тоғ музликларининг гляциологик ва гидрологик кўрсаткичлари 
юқорида келтирилган ифодалар ёрдамида ҳисобланди. Ҳисоблашлар 
натижалари таҳлилига таянадиган бўлсак, ушбу кўрсаткичлар турли 
музликларда турлича қийматларда ўзгаради. Ҳисоблашлар натижалари 
келтирилган жадвалдан кўриниб турибдики, музланиш коэффициентининг 
аниқланган энг катта қиймати, яъни К
м 
= 10,3 Мастчоҳдарёга тегишлидир. 
Шунга мос равишда, Мастчоҳдарё ҳавзасидаги музликлар ҳажми V
м 
= 
27,8256 км
3
, улардаги сув миқдори эса V
мс
=25,043 км
3
га тенг. Унинг 
Фандарёга қуйилишидаги гидрологик пост маълумотларига кўра, мазкур 
дарёнинг йиллик оқимига музликларнинг эришидан ҳосил бўлган сувларнинг 

---

55 
қўшган ҳиссаси

м
= 36% ни ташкил этади (3.5-жадвал). 
3.5-жадвал 
Зарафшон дарёси ҳавзаси музликларининг
гляцио-гидрологик кўрсаткичлари (ГГК) 
ГГК 
Дарё - кузатиш жойи 
Мастчоҳдарё-
Фандарё 
қуйилиши 
Яғнобдарё-
Такфон қ. 
Фандарё -
қуйилиши 
Зарафшон- 
Дупули к. 
Мағиёндарё 
-Сужина қ. 
F
ҳ 
км
2
4650 
1490 
3230 
10200 
1100 
F
м
479,21 
55,07 
133,29 
655,76 
24,63 
К
м
, % 
10,30 
3,70 
3,70 
6,43 
2,24 
W
й
км
3
2,53 
1,02 
1,98 
4,89 
0,27 
V
м
27,83 
1,17 
2,99 
31,68 
0,44 
V
мс
25,04 
1,05 
2,69 
28,51 
0,39 
W
м
0,91 
0,13 
0,32 
1,34 
0,07 

м
, % 
36,0 
11,4 
11,4 
27,4 
24,9 
К
с
9,90 
1,04 
1,36 
5,83 
1,44 
Т
мм
, йил 
27,5 
7,9 
8,5 
21,3 
5,8 
W
V-IX
, км
3 
2,23 
0,87 
1,65 
4,0 
0,19 

м(V-IX)
, % 
40,8 
15,4 
19,2 
33,6 
35,5 
 
Изоҳ: жадвалдаги белгилашлар матнда келтирилган. 
 
Мастчоҳдарё ҳавзасидаги музликларнинг сув заҳираси коэффициенти
ҳам бошқа дарёлар ҳавзаларига нисбатан катта бўлиб, К
с
= 9,9 га тенгдир. 
Мазкур дарё ҳавзасидаги музликлар массасининг тўла алмашиниши учун 
кетадиган вақт, яъни Т
мм
эса 27,5 йилга тенг. Таъкидлаш лозимки, 
Мастчоҳдарёнинг йилнинг иссиқ даври, яъни май-сентябрь ойларида ҳосил 
бўладиган оқими ҳажми W
(V-IX)
= 2,234 км
3 
га, унга дарё ҳавзасидаги 
музликларнинг қўшган ҳиссаси эса 

м(V-IX)
= 40,8% га тенг. Ушбу ҳисса 
ҳавзанинг бошқа дарёларида, жумладан, Яғнобдарёда 15,4%, Фандарёда 
19,2% ни, Зарафшон (Дупули) нинг ўзида эса 33,6% ни ташкил этади.