Shartli belgilar F

ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
Ionlarning o‘ziga xos xossalari
23-jadval   
Eritmadagi 
mavjud ion
Reaktiv 
tarkibidagi ion
Kuzatiladigan jarayon
1
2
3
Indikator
Rangi o‘zgaradi
OH 
-
Indikator
Rangi o‘zgaradi
Na
+
-
Alangani sariq rangga bo‘yaydi
K
+
-
Alangani binafsha rangga bo‘yaydi
1
2
3
Ca
2+
CO
3
2–
 
Oq cho‘kma
Ba
2+
SO
4
2–
 
Oq cho‘kma
NH
+
4
OH 
-
O‘tkir hidli gaz. Ammiak hidi
Cu
2+
OH 
-
Ko‘k cho‘kma
Zn
2+
OH 
-
Oq cho‘kma. OH
-
 mo‘l bo‘lganda eriydi
Fe
2+
OH 
-
Och yashil cho‘kma. Vaqt o‘tishi bilan 
qo‘ng‘irlashadi
Fe
3+
OH 
-
Qo‘ng‘ir rangli cho‘kma
Al
3+
OH 
-
Oq cho‘kma. OH- ko‘p bo‘lganda erib ketadi
Cl 
-
Ag
+
Oq-qora cho‘kma
Br 
-
Ag
+
Och sarg‘ish rangli cho‘kma
J 
-
Ag
+
Sariq cho‘kma
SO
3
2–
 
H
+
O‘tkir hidli SO
2
 ajraladi
CO
3
2–
 
H
+
Ohakli suvni loyqalashtiruvchi CO
2
 gazi 
ajraladi
SO
4
2–
 Ba
2+
Oq cho‘kma
PO
4
3–
 Ag
+
Sariq cho‘kma
 
BKM elementlari: Ionlarning o‘ziga xos xossalari, elektrolit eritmalar 
orasidagi sodir bo‘ladigan reaksiyalarning oxirigacha borish sharoitlari.

119
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
IV-BOB
1. Neytrallash reaksiyalarini oxirigacha borishiga sabab nima? Misollar bilan 
tushuntiring.
2. Cho‘kma hosil bo‘lishi bilan boradigan reaksiyalarga misollar keltiring. Reak-
siya tenglamalarini molekulyar, ionli va qisqa ionli shakllarda yozing.
3. Elektrolit eritmalari orasidagi reaksiyalarning oxirigacha borish sabablaridan 
biri, reaksiya mahsulotlaridan birining gaz modda bo‘lishidir.
 
Reaksiya mahsulotlaridan biri gaz modda bo‘ladigan almashinish reaksiya-
lariga misollar keltiring. Reaksiya tenglamalarini yozing.
4. Quyidagi kimyoviy reaksiyalarning molekulyar, ionli va qisqa ionli tenglama-
larini yozing. Oxirigacha borish sabablarini tushuntiring.
A) Pb(NO
3
)
2
 + NaCl 
→
B) Na
2
CO
3
 + H
2
SO
4
 
→
D) KOH + HNO
3
 
→
E) CuSO
4
 + 2NaOH 
→
29-§
Tuzlarning gidrolizi
Tuzlar suvda eritilganda kimyoviy
reaksiyalar sodir bo‘ladimi?
Toza suv juda ham kuchsiz elektrolit hisoblanib uning dissosiyalan-
ish darajasi 
α
=10
–9
  ga  teng  bo‘ladi.  Demak,  suv  juda  ham  oz  bo‘lsada 
ionlarga ajraladi. H
2
O  
H
+
 + OH
–
 . Toza suvdagi H
+
 va OH
–
 ionlari 
konsentratsiyasi bir-biriga teng [H
+]
 = [OH
–
]. Bunda teng miqdorda H
+
 
va  OH
–
  ionlari bo‘lgan eritma neytral muhitli bo‘ladi. H
+
 ionlari ortiqcha 
bo‘lgan eritma kislotali,  OH
–
 ionlari ortiqcha bo‘lgan eritma esa ishqoriy 
muhitda bo‘ladi.
Ayrim tuzlarning suvdagi eritmalari indikatorlar rangini o‘zgartiradi. 
Demak kimyoviy reaksiya sodir bo‘lgan.

120
IV-BOB
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
Ayrim tuzlarning suvdagi eritmasini indikatorlarga munosabati
24-jadval  
Tuzlarning
eritmalari
Tuz eritmalarini indikatorlarga ta’siri
Lakmus
Fenolftalein
Metil zarg‘aldog‘i
Kaliy nitrat
Rangi o‘zgarmaydi
Rangi o‘zgarmaydi
Rangi o‘zgarmaydi
Alyuminiy nitrat
Qizaradi
Rangi o‘zgarmaydi
Pushti
Natriy karbonat
Ko‘karadi
To‘q qizil
Sariq
 
“Ion almashinish reaksiyalari” mavzusida siz elektrolit eritmalari 
orasidagi reaksiyalarni oxirigacha borish sababi, eritmadagi ionlarni o‘zaro 
birikib dissotsiatsiyalanmaydigan moddalar, hosil qili shida ekanligidaligini 
bilib olgansiz.
24-jadvaldagi o‘zgarishlarning sabablarini ko‘rib chiqamiz.
1. Kaliy nitrat tuzining suvdagi eritmasi indikatorlar rangini 
o‘zgartirmaydi.
KNO
3
 +H
2
O  
K
+
 + NO
3
– 
+ H
2
O
(H
2
O
 
 H
+
 + OH
–
)
 
K
+
 ioni suvning dissotsiatsiyalanishidan oz bo‘lsada hosil bo‘lgan 
OH
–
 ioni bilan KOH ni hosil qiladi. KOH kuchli elektrolit, ionlarga bata-
mom ajragan bo‘ladi KOH 
 K
+
 + OH
–
.  NO
3
– 
 ionini H
+
 ioni bilan 
birikishidan hosil bo‘lgan HNO
3
 ham kuchli elektrolit, u ham ionlarga 
ajrab ketadi. HNO
3
  
H
+
 + NO
3
–
. 
 
Demak, kuchli asos va kuchli kislotalardan hosil bo‘lgan tuzlarning 
eritmalari muhiti neytral bo‘ladi. Ya’ni bunday tuzlar gidrolizlanmaydi.
Gidroliz so‘zi yunoncha “gidro” – suv, “lizis” – parchalayman 
degan ma’noni anglatadi.
2. Alyuminiy nitrat tuzi kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo‘lgan. 
Bunday tuzlar gidrolizlanadi. Alyuminiy nitrat tuzining gidroliz-
langanini indikatorlar rangini o‘zgartirganligidan bilish mumkin.

121
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
IV-BOB
Al(NO
3
)
3
+H
2
O;
Al
3+
 + 3NO
3
– 
+ H
2
O(H
+
+ OH
–
)  
AlOH
2+
 + 3NO
3
– 
+H
+
Suvning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘layotgan OH
–
 ionlari Al
3+
 
ioni ga birikib dissotsiatsiyalanmaydgan ion AlOH
2+
 ni hosil qiladi. Nati-
jada eritmada H
+
 ionlari ortiqcha bo‘lib qoladi. Eritmada H
+
 ionlarining 
ortiqcha bo‘lib qolishi muhitni kislotali qilib qo‘yadi.
Bu jarayonda Al
3+
 ioni AlOH
2+
 ioniga, AlOH
2+
 ioni esa yana bitta 
OH
-
 ionini biriktirib Al(OH)
2
+
 ioniga aylanadi. Jarayon davom etib Al(OH)
3
 
ni hosil qilmasligiga sabab eritmada yig‘ilib borayotgan H
+
 ionlari suvni 
dissotsiatsiyalanishini to‘xtatib qo‘yadi.
Al
3+  
Al(OH) 
2+ 
Al(OH)
2
+
  
Al(OH)
3
 jarayonni oxirigacha olib bo-
rish uchun H
+
 ionlarini yo‘qotib turish kerak.
Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo‘lgan tuzlarning suvdagi 
eritmasining muhiti kislotali bo‘ladi.
3.  Natriy  karbonat  tuzi  kuchli  asos  va  kuchsiz  kislotadan  hosil 
bo‘lgan. Bunday tuzlarning suvli eritmalarida ham kimyoviy 
jarayon sodir bo‘ladi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki indikatorlar 
rangini o‘zgarishidan muhitni ishqoriy ekanligini bilamiz.
Kuchli asos va kuchli kislotadan hosil bo‘lgan tuzlar suvda eritil-
ganda:
Na CO
H O
Na
CO
H O H
OH
Na
HCO
2
3
2
3
2
2
3
2
2
+
+
+
+
+
+
+
−
+
−
+
−
;
(
)
Kuchsiz kislota anioni suvning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘lgan 
H
+
 ionini biriktirib dissotsiatsiyalanmaydigan HCO
3
– 
ionini hosil qiladi. 
HCO
3
– 
ioni navbatdagi H
+
 ionini biriktirib H
2
CO
3
 ni hosil qilishi kerak. 
Ammo bu jarayon sodir bo‘lmaydi (H
2
CO
3
 
→
 H
2
O + CO
2
). Buning sababi 
eritmadagi OH
–
 ionlari suvning navbatdagi molekulasining dissotsiatsiya-
lanishiga yo‘l qo‘ymaydi. Gidroliz jarayonini oxirigacha davom ettirish 
uchun eritmadagi ortiqcha OH
–
 ionlarini yo‘qotib turish kerak.

122
IV-BOB
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
4. Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo‘lgan tuzlar to‘liq gid-
rolizga uchrab kuchsiz asosni va kuchsiz kislotani hosil qiladi.
Al
2
S
3
 + 3H
2
O 
→
 2Al(OH)
3
 + 3H
2
S
 
Eritmaning muhiti esa hosil bo‘lgan asos bilan kislotaning nis-
biy kuchi bilan belgilanadi. Demak, hosil bo‘lgan asos kuchliroq  bo‘lsa 
kuchsiz ishqoriy, kislota kuchliroq bo‘lsa kuchsiz kislotali bo‘ladi, hosil 
bo‘lgan asos va kislotaning kuchi teng bo‘lganda neytral muhitda bo‘ladi.
Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo‘lgan tuzlar suvda eritil-
ganda, eritma muhiti ishqoriy bo‘ladi.
Tuzlar bilan suv orasida sodir bo‘ladigan reaksiyalar gidroliz reak-
siyalaridir.
Tuzning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘lgan ionlarni suv bilan o‘zaro 
ta’sirlashuvidan kuchsiz elektrolitni hosil bo‘lishi gidroliz deb ataladi.
BKM elementlari: neytral muhit, kislotali muhit, ishqoriy muhit, 
kuchli asos va kuchli kislotadan hosil bo‘lgan tuzlarning gidrolizi, gid-
roliz, kuchsiz kislotali va kuchsiz ishqoriy muhit.
1. Qanday tuzlar gidrolizlanadi? Nima uchun?
2. Tuzlarning gidrolizlanishini kimyoviy jarayon deb atash mumkinmi? Nima 
uchun?
3. Quyidagi tuzlarni gidrolizlanish jarayoni tenglamasini yozing va hosil bo‘lgan 
eritma muhitini aniqlang.
 ZnCl
2
;    K
2
SO
3
;    Na
2
SO
4
;
4. O‘yuvchi natriyning 200 g 10% li eritmasiga 11,2 l CO
2
 yuttirildi. Natijada 
qanday tuz (necha gramm) hosil bo‘ladi? Eritma muhiti qanday bo‘ladi?
5. Na
2
SiO
3
 va FeSO
4
 tuzlari gilrolizlansa eritma muhiti qanday bo‘ladi?

123
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
IV-BOB
30-§
Tuzlar gidroliziga turli xil
omillarning ta‘siri
Haroratning ko‘tarilishi tuzlar gidroliziga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
Tuzlar gidrolizi tuzning tabiatiga, eritma konsentratsiyasi va haro-
ratiga bog‘liq. Kuchsiz kislota va kuchsiz asosdan hosil bo‘lgan tuzlar to‘la 
gidrolizga uchraydi.
Harorat ko‘tarilganda tuzlarning gidrolizlanishi ortadi, chunki suvning 
H
2
O
H
+
 + OH
–
 muvozanati o‘ngga siljiydi. Ba’zan tuzlarning odatdagi 
sharoitda bormaydigan gidroliz bosqichlari yuqori haroratda sodir bo‘ladi. 
Masalan, FeCl
3
 tuzi uch bosqichda gidrolizlanadi. Odatdagi sharoitda bu 
tuzning gidrolizining faqat I bosqichi amalga oshadi.
FeCl
3
 + HOH 
 HCl + Fe(OH)Cl
2
Lekin eritma qaynatilsa, uning II bosqichi ham sodir bo‘ladi.
Fe(OH)Cl
2
 + H
2
O 
 HCl + Fe(OH)
2
Cl
Qizdirish davom ettirilsa, III bosqichi ham sodir bo‘ladi.
Fe(OH)
2
Cl + H
2
O 
 HCl + Fe(OH)
3
↓
Eritmalar suyultirilganda gidroliz darajasi ortadi. Buni SbCl
3
 tuzin-
ing gidrolizi misolida ko‘rish mumkin:
 SbCl
3
 + 2H
2
O  
Sb(OH)
2
Cl + 2HCl
Agar bu tuz eritmasiga qo‘shimcha suv qo‘shsak muvozanat o‘ngga 
siljiydi va cho‘kma holida Sb(OH)
2
Cl (yoki SbOCl – antimonil xlorid) hosil 
bo‘ladi.
Demak, eritmalarda gidroliz jarayonini kuchsizlantirish uchun quyi 
haroratlarda  va  konsentrlangan  holda  saqlash  lozim.  Bundan  tashqari 
kuchli kislota va kuchsiz asosdan hosil bo‘lgan tuz eritmalarida kislo-
tali muhitni ta’minlash, kuchsiz kislota va kuchli asosdan hosil bo‘lgan 
tuz eritmalarida ishqoriy muhitni saqlash ham gidrolizning oldini olishish 
mumkin.
 

124
IV-BOB
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
1. Tuzning tabiati deganda nimalarni tushunasiz?
2. Qanday tuzlar bosqichli gidrolizga uchraydi.
3. Gidrolizda issiqlik yutiladimi yoki ajralib chiqadimi?
4. AlCl
3
 eritmasidagi gidroliz jarayoniga haroratning ortishi qanday ta’sir 
ko‘rsatadi?
“ELEKTROLITIK DISSOTSIATSIYA NAZARIYASI” MAVZULARI BO‘YICHA 
MASALA, MASHQLAR VA TESTLAR ECHISH
Namunaviy masala va mashqlar
 
Misol: Bariy xloridning 104 g 5% li eritmasi bilan natriy sulfatning 
71 g 10% li eritmasi aralashtirildi. Natijada necha gramm bariy sulfat 
cho‘kmasi tushgan.
 
Yechish:
 1) Eritmadagi bariy xloridning massasi va modda miq-
dorini topamiz:
 m 
/BaCl
2
/=104·0,05=5,2 g.
 
 
n
m BaCl
M BaCl
mol
=
=
=
/
/
/
/
,
,
2
2
5 2
208
0 025
2) Eritmadagi natriy sulfatning massasi va modda miqdorini 
topamiz:
m /Na
2
SO
4
/=71·0,1=7,1 g.
 
n
m Na SO
M Na SO
mol
=
=
=
/
/
/
/
,
,
2
4
2
4
7 1
142
0 05
3) BaCl
2
 bilan Na
2
SO
4
 ning eritmalari orasida sodir bo‘ladigan 
reaksiyasi tenglamasini yozib hisoblashlarni davom ettiramiz.
BaCl
2
 + Na
2
SO
4
 = BaSO
4
 + 2NaCl

125
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
IV-BOB
208 g        142 g      233 g
1 mol      1 mol       1 mol
Reaksiya tenglamasiga muvoiq 1 mol bariy xlorid bilan 1 mol natriy 
sulfat reaksiyaga kirishib 1 mol bariy sulfat cho‘kmasi tushadi.
Masalani shartida berilgan moddalarning molyar nisbatlari quyidagi-
cha: 0,025 mol BaCl
2
, 0,05 mol Na
2
SO
4
. Demak natriy sulfatni 0,025 mol 
reaksiyada ishtirok etadi va 0,025 moli esa ortib qoladi. Reaksiya natijasida 
esa 0,025 mol BaSO
4
 cho‘kmasi hosil bo‘ladi.
m/BaSO
4
/=233·0,025=5,825 g.        J: 5,125 g cho‘kma hosil bo‘ladi.
Mustaqil echish uchun masala va mashqlar
1. Temir (III)-xlorid, rux sulfat, o‘yuvchi bariy, ortofosfat kislota-
larning suvdagi eritmasida qanday ionlar bo‘ladi?
2. Vodorod xloridning organik erituvchilardagi eritmasi elektr tokini 
o‘tkazmaydi va ruxga ta’sir etmaydi. ushbu hodisalarni qanday 
tushuntirish mumkin.
3. Karnalit mineralining (KCl·MgCl
2
·6H
2
O) suvli eritmasida qanday 
ionlar bo‘ladi?
4. Bir mol alyuminiy sulfat suvda eritilganda necha dona alyuminiy, 
necha dona sulfat ionlari bo‘ladi?
5. Quyidagi kimyoviy reaksiyalarni molekulyar, ionli va qisqa ionli 
tenglamalarini yozing.
CuCl
2
 + NaOH =
H
3
PO
4
 + Ca(OH)
2
 =
Al(NO
3
)
3
 + KOH =
AgNO
3
 + AlCl
3
 =
6. Quyidagi qisqa ionli tenglama bilan ifodalangan jarayonni qanday 
amalga oshirish mumkin.
Cu
+2
 + 2OH
–
 = Cu(OH)
2

126
IV-BOB
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
Test savollari
1. Quyida ko‘rsatilgan eritmalardan kuchli elektrolitlarni ko‘rsating.
A) 100% li H
2
SO
4
;  B) Nitrat kislota eritmasi
D) Yodning suvdagi eritmasi; E) Azotning suvdagi eritmasi;
F) Shakarning suvdagi eritmasi.
2. Quyida ko‘rsatilgan qaysi moddalarning suvdagi eritmalari ele-
ktrolitlardir:
1-KCl,    2-Al(NO
3
)
3
,   3-BaSO
4
, 4-AgCl,  5-CaCl
2
,
6-Etil spirti, 
7- korbanat angidrid, 
8-Osh tuzi
A) 1,2,3;  B) 4,5,7,8;  D) 3,4,6,7; 
E) 1,2,5,8;  F) 6,7,8;
3. Sulfat kislota eritmasiga bariy gidroksid eritmasidan sekin-astalik 
bilan tomchilatib quyilmoqda. Hosil bo‘layotgan eritmani elektr 
o‘tkazuvchanligi qanday o‘zgaradi.
A) Eritmaning elektr o‘tkazuvchanligi o‘zgarmaydi;
B) Eritmaning elektr o‘tkazuvchanligi ortadi;
D) Eritmaning elektr o‘tkazuvchanligi kamayib borib nolga teng 
bo‘ladi va yana sekin asta orta boshlaydi;
E) Eritmaning elektr o‘tkazuvchanligi ortib boradi va nihoyat 
kamayib ketadi;
F) Eritmaning rangi o‘zgarib elektrolit bo‘lmay qoladi.
4. 0,1 mol FeCl
3 
ni suvda to‘liq eritildi. Eritmadagi temir va xlorid 
ionlarining sonini aniqlang.
A) 6,02·10
22
 ta Fe
+3
 va 1,806·10
23
 ta Cl 
-
     
B) 0,602·10
23
 ta Fe
+3
 va 18,06·10
23
 ta Cl 
-
D) 6,02·10
23
 ta Fe
+3
 va 6,02·10
23
 ta Cl 
-
E) 1000000 ta Fe
+3
 va 3000000 ta Cl 
-
F) Bitta  Fe
+
 va uchta Cl 
-
5. Quyidagi kimyoviy reaksiyalarning qaysilari oxirigacha sodir 

127
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
IV-BOB
bo‘ladi.
A) NaCl + K
2
SO
4
 =
B) BaCl
2
 + K
2
SO
4
 =
D) HCl + HNO
3
 =
E) CaCO
3
 + HNO
3
 =
F) B, C, D hollarda
6. Suvdagi eritmasi elektr tokini yaxshi o‘tkazadigan va lakmus, fe-
nolftalein ranglarini o‘zgartirmaydigan moddani aniqlang.
A) oksidlar; 
B) ishqorlar;  
D) metallar; 
E) tuzlar;   
F) kislotalar.
7. Quyidagi tuzlarning qaysi biri gidrolizga uchraydi.
A) NaCl;    B) Li
2
SO
4
;    D) BaSO
4
;   E) CuSO
4
;     F) KNO
3
.
8. Tarkibida K
+
 ionlarining miqdori bir xil bo‘lgan eritmalar tayyor-
lash uchun kaliy xlorid va kaliy sulfat tuzlaridan necha moldan 
olish kerak.
A) har ikkala tuzdan bir xil
B) kaliy xloriddan 1 mol, K
2
SO
4
 dan 2 mol
D) KCl dan 2 mol, K
2
SO
4
 dan 1 mol
E) KCl dan 2 mol, K
2
SO
4
 dan 3 mol
F) KCl dan 3 mol, K
2
SO
4
 dan 2 mol
V-BOB.  METALMASLAR
31-§.  METALMASLARNING KIMYOVIY ELEMENTLAR
DAVRIY JADVALDAGI O‘RNI. ATOM TUZILISHI
Siz o‘z hayotingizda qaysi metallmaslar bilan tanishgansiz?
Ulardan qanday maqsadlarda foydalanish mumkin?
Kimyoviy elementlar davriy sistemasida metalmaslar katta va kichik 
davrlar oxirida bosh guruhchalarda joylashgan.
Metalmaslarning davriy jadvalda joylashishi

128
IV-BOB
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
25-jadval
Guruhlar
Davrlar
III A
IV A
V A
VI A
VII A
VIII A
1
(H)
He
2
B
C
N
O
F
Ne
3
Si
P
S
Cl
Ar
4
As
Se
Br
Kr
5
Te
J
Xe
6
At
Rn
Yuqori oksidlari
formulasi
R
2
O
3
RO
2
R
2
O
5
RO
3
R
2
O
7
RO
4
Uchuvchan vodorodli 
birikmalari formulasi
RH
4
RH
3
RH
2
RH
Metalmaslar p-elementlar oilasiga mansub (vodorod va geliy s-ele-
ment). Kimyoviy reaksiyalarda metalmaslar atomlari oksidlovchilik xossa-
larini namoyon qilib, elektronlarni biriktirib olishi mumkin. Elektronlarni 
biriktirib olish qobiliyati bir davrda joylashgan metalmaslarda tartib raqa-
mi ortishi bilan kuchayib boradi, bu guruhda joylashgan metalmaslarda 
esa tartib raqami ortishi bilan kamayib boradi.
Elementlarning metalmaslik xossalari davrlarda tartib raqami ortgan 
sari kuchayib, guruhlarda esa kamayib boradi.  Umuman olganda ele-
ktronlarni biriktirib olish qobiliyati quyidagi tartibda kamayib boradi.
F, O, Cl, N, S, C, P, H, Si
Ftor elektrmanfiylik qiymati eng yuqori bo‘lgan element hisobla-
nadi.
Metalmaslar tabiatda oddiy moddalar shaklida va turli birikmalar 
tarkibida uchraydi. Kosmosda vodorod va geliy eng ko‘p tarqalgan metal-
maslar bo‘lsa, Yer po‘stlog‘ida (Yer po‘stlog‘i massasiga nisbatan)  kislorod 
(47%)  va kremniy (29,5%) eng ko‘p tarqalgan metalmas hisoblanadi.
Kislorod guruhchasi metalmaslari – xalkogenlar,

129
ELEKTROLITIK DISSOTSIATSYALANISH NAZARIYASI
IV-BOB
Ftor guruhchasi metalmaslari – galogenlar,
Geliy guruhchasi metalmaslari – inert gazlar deb ataladi.
BKM elementlari: metalmaslar, ularning davriy jadvaldagi o‘rni, p-
elementlar oilasi.
Savol va topshiriqlar
1. Metalmas elementlar Davriy sistemasida qanday joylashgan?
2. Metalmaslar atom tuzilishidagi o‘xshashlik nimada?
3. Metalmaslarda elektrmanfiylik qanday o‘zgaradi?
4. Qanday metalmas elektronni oson biriktirib oladi: a) uglerod yoki azot;
b) oltingugurt yoki fosfor; c) selen yoki tellur; d) yod yoki azot; e) kislorod 
yoki xlor; f) azot yoki oltingugurt? Nima uchun?
32-§. METALMASLARNING UMUMIY XOSSALARI
Metalmaslarning xossalari atom tuzilishi nuqtai nazaridan
qanday izohlanadi?
  Normal sharoitda ba’zi metalmaslar gazsimon (vodorod, azot, kislorod, 
ftor, xlor), ba’zilari suyuq (brom), qolganlari qattiq (oltingugurt, uglerod, yod, 
fosfor va bosh) holda uchraydi. Metalmaslar nozik tuzilmali bo‘lib, ko‘pchiligi 
organik erituvchilarda eriydi. Issiqlik va elektr tokini yomon o‘tkazadi. 
Tipik metalmaslar metallar bilan ion bog‘li birikmalar hosil qiladi 
(NaCl, MgO, Na
2
S).
Metalmaslarning o‘zaro ta’sirlashuvidan kovalent bog‘li birikma-
lar hosil bo‘ladi. Masalan, suv H
2
O, ammiak NH
3
 molekulalarida atom-
lar orasidagi qutbli kovalent bog‘, metan O
2
 da esa qutbsiz kovalent bog‘ 
mavjud.
Metalmaslar kislorod bilan kislotali oksidlar, vodorod bilan uchuv-
chan vodorodli birikmalar hosil qiladi. Vodorod atomining tashqi qa-
vatida 1 ta elektron bo‘lganligi uchun (vodorodning faqat bitta elektroni 
bor) ishqoriy metallarga o‘xshab davriy jadvalning birinchi guruhida joy-
lashgan.

130
IV-BOB