Shaxsiy kompyuter arxitekturasi va texnik

 
Xotira 
Xotira ma’lumotlarni saqlash va dasturlarni qayta ishlash uchun 
mo‘ljallangan. Kompyuter xotirasining quyidagi turlari mavjud: ichki 

---

21 
va tashqi. Kompyuterga o‘rnatilgan va bevosita boshqariladigan xotira 
ichki deb ataladi. U doimiy saqlash qurilmasi (rom, yoki rom - Real onli 
Memory - faqat o‘qish xotirasi) va RAM (RAM-Random Access 
Memory) ga bo‘linadi. 
ATX va NLX formatli platalarda ham PS/2 standartida sichqoncha 
va klaviatura ulagichlari, parallel va ketma-ket port ulagichlari mavjud. 
Ba’zan integral mikrosxemalar chiplar (inglizcha, chip) deb 
ataladi. Mikroprosessorning asosiy elementlari tranzistorli kalitlar 
bo‘lib, ular asosida, masalan, registrlar qurilgan bo‘lib, ikkita barqaror 
holatga ega qurilmalar to‘plamini ifodalaydi va axborotni saqlash, unga 
tez kirish uchun mo‘ljallangan. Registrlarning soni va bit chuqurligi 
asosan mikroprosessorning arxitekturasini aniqlaydi 
Rasm 4. Operativ xotira 
OP dan buyruqlarni tanlash va boshqaruv signallarini berish 
protsessorning boshqaruv bloki (CU) tomonidan amalga oshiriladi. Bu 
kompyuter tizimining barcha bloklarining o‘zaro ta’sirini ta’min-
laydigan UU. 
Kompyuter 
protsessorlari 
mikroprotsessorlar 
deb 
ataladi. 
Mikroprotsessor - bu maxsus o‘stirilgan yarim o‘tkazgichli kristall 
bo‘lib, uning ustida o‘n millionlab mantiqiy elementlar (tranzistorlar) 
joylashgan bo‘lib, metall o‘tkazgichlar bilan bir-biriga bog‘langan. 
Mikroprotsessorni anakartga o‘rnatilgan mikrosxema shaklida 
yoki Intel Pentium 2 dan boshlab, o‘zining sovutgichi (fan) va yangi 
konstruktsiyali ulagichga ega bo‘lgan alohida qurilma kartriji 
ko‘rinishida amalga oshirilishi mumkin. Protsessorlarning zamonaviy 
modellari anakartga maxsus rozetka («rozetka») interfeysi orqali 
ulangan. 
Protsessorning asosiy texnik xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
Bit chuqurligi - protsessor bir soat siklida registrlarda qayta 
ishlaydigan ikkilik raqamlar (ma’lumotlar bitlari) soni. Shubhasiz, 

---

22 
protsessorning bit sig‘imi uning ishlashiga bevosita ta’sir qiladi. 1nte1-
8088 kabi birinchi protsessorlar atigi 8 bitli bo‘lsa, bugungi kunda 
shaxsiy kompyuterlar uchun 64 bitli protsessorlar ishlab chiqarilmoqda. 
Такt chastotasi - protsessor tomonidan bir soniyada bajariladigan 
soat sikllari (elementar operatsiyalar) soni. Ushbu xususiyat ko‘pincha 
protsessor tezligini taxminiy baholash uchun ishlatiladi. Soat chastotasi 
MGts (1 MGts = 106 Gts) va GGts (1 GHz = 109 Gts) da o‘lchanadi. 
Agar birinchi shaxsiy kompyuterlarning protsessorlari 4,77 MGts 
chastotaga ega bo‘lsa, endi taxminan 3 gigagertsli soat chastotasi 
yangilik emas. Zamonaviy ko‘p yadroli protsessorlar bir xil chastotada 
ishlaydigan an’anaviy protsessorlarga qaraganda bir necha baravar ko‘p 
ishlash kuchiga ega. Bu ta’sir bir kristallda bir nechta yadrolarni 
(koprotsessorlarni) amalga oshirish va ular orasidagi hisoblashlarni 
parallellashtirish tufayli erishiladi. 
Kesh xotirasi miqdori. Protsessor ichidagi ma’lumotlarni qayta 
ishlash protsessor OPdan ma’lumotlarni olishdan sezilarli darajada 
tezroq. Ma’lumotlarning operatsiyalarni bajarishini kutayotganda, 
protsessor ko‘pincha tizimning umumiy ishlashiga zarar yetkazadigan 
«bo‘sh» soat tsikllarini amalga oshirishi kerak. Shuning uchun 
protsessor OPga imkon qadar kamdan-kam kirishi uchun unga kichik 
o‘lchamdagi tez ishlaydigan kesh o‘rnatilgan. Yaqin kelajakda 
protsessor tomonidan talab qilinishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar 
OPdan keshga oldindan yuboriladi. Kesh hajmi qanchalik katta bo‘lsa, 
kerakli ma’lumotlar u yerda joylashganligi ehtimoli shunchalik yuqori 
bo‘ladi. Zamonaviy protsessorlarning kesh xotirasi hajmi 1 MB satridan 
oshib ketdi. Yangi modellar uchun u 4, 6, 8 va undan ko‘p MB bo‘lishi 
mumkin.Protsessor bajarishi mumkin bo‘lgan mikro-ko‘rsatmalar 
to‘plami. Aynan shu to‘plam mikroprotsessorning asosiy turini 
belgilaydi, uni oila deb atashadi. Dasturiy ta’minotning uzluksizligi 
uchun oilaning har bir keyingi modeli o‘zidan oldingilarning butun 
buyruq tizimini o‘z ichiga oladi. IBM-ga mos keladigan kompyuterlarda 
ishlatiladigan eng mashhur protsessorlar oilalari orasida Intel va AMD 
protsessorlari mavjud. 
Yaqin vaqtgacha Intel kompyuter protsessorlari bozorida 
hukmronlik qilgan. Birinchi marta u 1981 yilda o‘zini jiddiy e’lon qildi, 
IBM o‘zining birinchi shaxsiy kompyuteri IBM PC XTni chiqarishda 8 
bitli 1te1 protsessoridan foydalanishga qaror qildi. 2003 yilgacha Intel 

---

23 
sakkiz avlod protsessorlarini chiqardi va ularning texnik xususiyatlarini 
doimiy ravishda takomillashtirdi. Intelning eng yaxshi soati 450 MGts 
chastotali asosiy kompyuterlar uchun Pentium 4 protsessorini 
chiqarishdir. Biroq, jiddiy raqobatchilarning hujumi ostida, asosan 
AMD shaxsida) Intel asta-sekin kompyuter bozorining boshqa 
segmentlariga kirib, noutbuklar, ish stantsiyalari va serverlar uchun 
protsessorlarni yetkazib berdi. Shunday qilib, kuchli serverlarda Intel 
Itanium oilasining protsessorlari keng qo‘llaniladi. Va bugungi kunda 
kompyuterlar bozorida Athlon, Sempron, Phenom protsessorlarining 
byudjet modellari bilan AMD ustunlik qiladi. Biroq, ehtimol Intel tez 
orada nafaqat avvalgi pozitsiyalarini tiklaydi, balki mustahkamlaydi. 
2008 yilda bozorda ikki va to‘rt yadroli Intel Coge 2 Extreme 
protsessorlari bilan jihozlangan birinchi ish stoli kompyuterlari paydo 
bo‘ldi, ular takt tezligi 3,2 GGts gacha bo‘lgan va kesh xotirasini 
sezilarli darajada oshirgan (mos ravishda 4 va 12 MB). Ushbu 
protsessorlar 45nm gafniy ishlab chiqarish texnologiyasidan 
foydalangan holda ishlab chiqariladi, bu nafaqat yuqori ishlashni, balki 
kam quvvat sarfini ham ta’minlaydi. Apple Macintoshga mos keladigan 
kompyuterlar hali ham Motorola protsessorlariga asoslangan.