She’riy san’atlar

TANOSIB  
Aslida, ko‘plab badiiy san’atlar so‘zlarning she’riyatdagi ma’naviy 
aloqadorligiga tayanadi. Shoirning mantiqan bir-biriga bog‘liq va bir-
birini taqozo etadigan so‘zlardan foydalanishi tanosib deyiladi. 
Masalan, bir baytda «gul» so‘zi ishtirok etsa, u o‘z-o‘zidan «tikan», 
«guliston», «shabnam», «bulbul» kabi so‘zlarning bo‘lishini taqozo 
etadi. Olma yanoqing ko‘rgach, men bandi nechuk o‘lmay?
Bodom ko‘zi fitna, pista dahani nozuk.
Lutfiy bu o‘rinda yanoq, ko‘z, dahan kabi kishi tanasi qismlarini, 
shuningdek, olma, bodom, pista singari meva nomlarini bir baytga 
jamlagan. Ayni paytda olmadek yanoq, bodomdek ko‘z, pistadek 
dahan tasvirlari bayt mazmuniga ta’sirchanlik ham berib turibdi.
Atoyining quyidagi misralarida ham tanosib mavjud:
Uzun sochingdin uzmasmen ko‘ngulni,
Ayog‘ing qanda bo‘lsa boshim anda.
Bu yerda soch, ko‘ngil, oyog‘, bosh so‘zlari o‘rtasida mutanosiblik 
bor. Quyidagi baytda esa Atoyi cherik (askar), mulk (mamlakat), oldi 
(bosib oldi), ittifoq (ikki mamlakatning o‘zaro kelishishi) kabi 
so‘zlarning ma’no yaqinligidan foydalangan:
Zulfung cheriki jamol mulkin
Oldi ko‘zung ittifoqi birla,
ya’ni sening zulfing cherigi (sochlaring askarlari – qo‘shini) ko‘zing 
bilan ittifoq tuzib jamol mulkin egallab oldi. 
TARSE'She'rda birinchi misra so'zlari bilan ikkinchi misra 
so'zlarining bir-biriga ohangdosh, vazndosh, qofiyadosh bo'lib kelishi 
tarse' (ar."ziynatlash, "bezash", "ipga marjon tizish") hisoblanadi. 
Yod etmas emish kishini g'urbatda kishi, 
Shod etmas emish ko'ngulni mehnatda kishi.
TAZMIN (ar."bir narsani ikkinchi narsa orasiga qo'ymoq") she'rga 
o'zga shoir (ko'pincha ustozlar) she'ridan bir misra yoki bir bayt olib, 
o'sha vazn, o'sha qofiya va radifda mazmunga muvofiq she'r bitish 
san'ati hisoblanadi. Masalan, Mashrab o'zining
Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, 
Qondir jigarim xoh inon, xoh inonma -
tarzida boshlanuvchi g'azalida Lutfiyning mashhur g'azalidan bayt 
keltiradi. 
TAZOD  
Tazod san’ati narsa-hodisalarni zidlash orqali hosil qilinadi.
Atoyi she’rida yorning qop-qora sochini laylat ul-qadrga, oppoq 
yuzini esa subhi sodiqqa o‘xshatadi. Bir-birini inkor etuvchi ikki 
tushuncha ustalik bilan qo‘llangani uchun ham sanamning tengsiz 
chiroyini kitobxon ko‘z oldida aniq va ta’sirchan tarzda tasavvur eta 
oladi:
Manga sensiz tirilgandin o‘lim yuz qatla ortuqdur,
Bu so‘zda, haq bilur, ko‘nglum tilim birla muvofiqtur.
Bu yerda «tirilmoq» va «o‘lmoq» so‘zlari o‘zaro zid qo‘yilgan.
Quyidagi baytdagi tazodlar «nasya» bilan «naqd» so‘zlari tufayli hosil 
bo‘lgan:
Bu kun vaslingni tark ayla, tilar jannat zohidlar,
Berurlar nasyag‘a naqdni, u ne nodon xaloyiqtur? 
She’riy san’atlarni qo‘llashda ham Navoiy dahosiga qoyil 
qolmaslikning iloji yo‘q. Quyidagi misolning har ikki misrasida ham 
tazod mavjud:
Mengizlari gul-gul, mijalari xor,
Qaboqlari keng-keng, og‘izlari tor.
TASHBEH (ar."o'xshatish") - biror obraz yoki voqeani boshqa biror 
narsa yoki voqeaga qiyoslash orqali o'xshatishdir. Bunda so'zlarda 
ifodalangan ikki yoki undan ortiq narsa va hodisalar, xususiyatlar 
o'rtasida mavjud bo'lgan o'xshashlik, sifat, belgidagi umumiylik 
qiyoslanadi, o'zaro solishtiriladi, tasvirlanayotgan narsa-hodisalarning 
ayrim xususiyati yorqin va ta'sirliroq shaklda ochib beriladi.
Tashbehda o'xshatilgan narsa mushabbah, o'xshagan narsa 
mushabbahun-bihi, bir predmetning ikkinchisiga o'xshatilish sababi 
(asosi) vajhi shaboh, o'xshatish vositasi odati tashbeh (-dek, -day, -
cha, -simon, -vor, -saro, -vash, -oso, -iy, misli, kabi, go'yo, xuddi, 
yanglig', singari va boshq.) deb ataladi.
Ko'zlaring cho'lpona o'xshar, qoralig'da sochlaring 
Orazing oydin munavvar, osmondir qoshlaring