She’riy san’atlar

10-sinf 
TASHBEH (O‘XSHATISH)  
Tashbeh hozirgi adabiyotshunoslikda o‘xshatish deb yuritiladi. U 
shunday san’atki, unda so‘zlarda ifodalangan ikki yoki undan ortiq 
narsa va hodisa, xususiyatlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan o‘xshashlik, 
sifat va belgidagi umumiylik qiyoslanadi, o‘zaro solishtiriladi, 
tasvirlanayotgan narsa-hodisaning ayrim xususiyati yorqin, chuqurroq 
va ta’sirliroq ochib beriladi.
Adiblar tashbehdan o‘z g‘oyalari, fikr va istaklarini badiiy ta’sirchan 
ifodalash uchun foydalanishadi.
Tashbehning bir necha qismlari mavjud. Bular o‘xshatilgan narsa 
(mushabbah) o‘xshagan narsa (mushabbahbihi), o‘xshatish sababi 
(vajhi shaboh) hamda o‘xshatish vositasi (holati tashbeh)dan iborat.
O‘xshatishlarning fazilati shundaki, ular ko‘zda tutilgan har qanday 
fikrning aniqlashishida, shu obrazni to‘liq tasavvur etishda hal 
qiluvchi rol o‘ynaydi.
O‘xshatishlarning yana bir xususiyatini ta’kidlash zarur. Bu ma’lum 
bir o‘xshatishning turli obrazlarni yoritishda qo‘llaidir. Masalan, yilqi 
(hayvon) obrazi qora xalqqa, nodon, bilimsiz, zakovatsiz, ochko‘z va, 
umuman, yomon xulqli, yaramas odatli kimsaga nisbatan qo‘llanadi. 
Bo‘ri obrazini esa lashkarboshiga, yov-dushmanga, mard erga, 
o‘limga ham nisbatan qo‘llanganini ko‘rish mumkin. Lekin ularning 
hammasida ham bo‘ri o‘xshatishi aynan bir xil ma’noda kelmaydi.
Atoyining quyidagi misralarida ham tashbehning go‘zal namunasi 
yaratilgan:
Ul sanamkim, suv yaqosinda paritek o‘lturur,
G‘oyati nozukligidin suv bila yutsa bo‘lur.
Ko‘rinib turganidek, go‘zal yor (sanam) pariga o‘xshatilmoqda. Xalq 
tasavvurida pari suv yoqasida (daryo qirg‘og‘ida, ariq bo‘yida) 
bo‘ladi. Shoir ana shu xalqona tasavvurdan ham ustalik bilan 
foydalanmoqda.
TA’DID  
Ta’did to‘g‘risidagi ma’lumotlarni klassik poetika haqidagi 
manbalarning ko‘plarida uchratish mumkin. Bu ma’lumotlarda u turli 
nomlar bilan yuritilgan. Masalan, siyoqat-ul a’dod («Aruzi 
Humoyun», «Badoye’ us-sanoe’», «Latoyif at-tavoif», «Jamoi 
muxtasar», «Rahnamoyi adabiyoti forsiy»), ta’zil («Badoye’ us-

---

sanoe’»), shumur («San’athoyi bade’yi dar she’ri tojikiy»), e’dod, 
ta’did, te’dod («Ilmi bade’ dar zaboni forsiy») shular jumlasidandir.
Bu usulning go‘zal namunalarini so‘z ustalarining deyarli barchasida 
uchratish mumkin. Jumladan, Ahmad Yassaviy o‘zining badiiy 
niyatini alohida ta’kidlash uchun shu san’atdan foydalanadi:
Dardga to‘lding, g‘amga to‘lding, telba bo‘lding,
Ishq dardini so‘rsang hargiz darmoni yo‘q.
Birinchi misraga e’tibor berilsa, xuddi birinchidan, ikkinchidan, 
uchinchidan tarzidagi sanoq ohangi seziladi. Ayni mana shu tarz unga 
alohida ta’sirchanlik bag‘ishlaydi. Ta’didning muhim xususiyatlaridan 
biri shuki, u fikriy rivojni, ketma-ketlikni, tadrijiylikni anglatadi:
O‘qi bu Lutfiy mungluq niyoznomasini,