Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

hisoblanadi, 
demak, 
b u
vosita ustida ishlash jumalist, yozuvchi, muharrirdan 
alohida 
mas’uliyat talab qiladi. Gazetaning nomi aniq, onimabop. sodda, ravoa 
hamda 
k o ‘p
sonli auditoriyaga tushunarli bo‘lishida ixcham, e’tibomi torta 
olishidagi 
sarlavhalaming alohida 
o‘rni 
bor. Sarlavha qisqa, ko pincha atigi bir 
necha so'zdan 
iborat 
boiib , 
matnning nomini aks ettiradi. Mana shu matn nomi
33

---

aks etgau so‘z yoki ifodadan biz matn mohiyatini ham anglab olamiz. Chunki, 
sarlavha - yarim maqola. Gazeta sarlavhalarini, o‘z navbatida, bir necha turlarga 
boiish mumkin: ruknli, izohli, maqol va iborali kabi. Bular xususida gapirishdan 
oldin sarlavha vazifalari haqida so‘z yuritmoqchimiz. Sarlavhalar asosan uch 
vazifani bajaradi. Bular: maqolani nomlash, maqolaning mazmunini bildirish 
hamda reklama qilish vazifalaridir. Ayrim ishlarda sarlavha tashviq qilish, 
ishontirish, izohlash, bayon qilish vazifalarini bajarishi ham aydlgan.
Gazeta sarlavhalari sodda va ravon boiishi bilan birga axborotning 
mazmuni haqida ham tushuncha berishi lozim. Bu talab gazeta sarlavhalarining 
xilma-xil tuzilishdagi turlarini, toiiqsiz va atov gap ko‘rinishlarini yuzaga keltirib 
cliiqargan ayrim tuzilmalaming ishlatilishini faollashtirgan. Misol uchun: 
0 ‘zbekiston-Yanoniva” “Biz va lahorT kabi sarlavhalar matndan yozib olingan 
uyushiq boiaklarini eslatadi va ulardan mazmunning munosabatdor, muqoyasa 
qilinadigan maiumotlarini o‘z ichiga olishi anglashiladi.
Gazeta materiallariga qo'yilgan sarlavhalar manbachalik nuqtai-nazardan 
ham muhim rol o‘ynaydi. Har bir sarlavha uchun tegishli shriftlar tanlay bilish va 
uni joylashtirish, bezak berish ya’ni dizayn qilish, mavzuga mos tushuvchi suratlar 
qo‘yish gazetxonni jalb qilishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Bulaming 
barchasi reklamalik vazifani mustahkamlashga xizmat qiladi.
Bu vazifa ko‘pincha o‘zining tasodifiyligi, xabardagi asosiy fikr yoki 
hodisaning aniq koisatmasligi, lekin shunga ishora qilish bilan bir qatorda 
ko'pchilikka notanish so'zlar, neologizmlar va okkazional yasalmalarning, 
qisqartma so‘zlarning va tasviriy ta’sirchan vositalarning sarlavhaga chiqarilishi 
bilan ham bogiiq. “Olovkorlar”, “Spirstmenlar” kabi.
Tag sarlavhalar shriftlari bosh sarlavha shriftiga qaraganda kichikroq 
hgrflar bilan yoziladi va tartib bilan ketma-ket qo‘yiladi. “Qizilqum manzaralari” 
m^qolasi ham matmiing o‘rta qismida alohida ko‘zga tashlanadigan harflar bilan 
terilib, maxsus to‘rtburchak ichiga olingan. Izoh beruvdHTtag sarlavhalar esa uning 
atrofida, voqea rifojiga qarab qoilanilgan.
34

---

Sarlavhalaming turli xil vazifalami bajarishi, tuzilishi, tarkibi jihatdan 
xilma-xil ko'rinishlarda kela olishi mumkinligi bilan hain izohlanadi.
Gazeta sarlavhalari ifodasini ikki xil tushunish mumkin:
1) Gazetaningumumiy sarlavhasi (ya’ni nomi);
2) Undagi maqola va materiallarga qo‘yiladigan sarlavhalar.
Gazetadagi material va maqolalarga qo‘yiladigan sarlavhalar to‘g‘risida
gapirishdan oldin umumiy sarlavhalar xususida qisqacha to‘xtalib o‘tmoqchimiz.
Har bir matbuot nashrining birinchi sahifasida, odatda, boshqa 
sahifalardagiga nisbatan kamroq material ketadi. Chunki ushbu sahifada o‘sha 
nashming nomi, ya’ni umumiy nomi bilan birgalikda uning nashr ko‘rsatkichi, 
sanasi, nechanchi yildan boshlab chiqayotgani hamda nashr muassisi bo‘lgan 
tashkilot nomi singari ma’lumotlar joy oladi. Shu bilan birgalikda, ma’rifatga, 
adolatga chaqiruvchi turli chaqiriqlar ham shu sahifa tepasidan joy oladi.
Sarlavha va matn kompozitsiyasi. Biz yuqoridagi fikrlarimizda sarlavha 
ma’lum doiradagi mavzuni yorituvchi va shu haqida gazetxonga axborot berishi 
haqida to‘xtalib o‘tdik. Endigi ko‘radigan masalamiz sarlavha va matn mosligi 
hamda sarlavhaning mavzuda takrorlanishi borasidadir. Demak, sarlavhaning 
material matni bilan bevosita bog'liqligi uning kontekstida, ma’lum gap yoki 
murakkab sintaktik butunlik ichida takrorlanib kelishida yoxud matnning biror 
yerida sarlavha tuzilishining bir oz o‘zgartirib, ba'zan mazmunan unga yaqin 
bo‘lgan tarzda ishlatilishida aniq ko‘rinadi.
Ayrim hollarda sarlavha matnda aniq ochib berilmasdan, yashirin tarzda 
matn tagida, uning ma’nosida berilishi mumkin.
Sarlavhalaming vazifalari. Badiiy, publitsistik, ilmiy matnlar va gazeta 
sarlavhalarining 
sintaktik 
tuzilishi, 
bajargan 
vazifalarini 
k6‘rsatishga 
bag‘ishlangan bir necha maxsus ishlar mavjud. Lekin ularda sarlavhalar vazifasini 
belgilash masalasida ma’lum farqli nuqtalar, qarama-qarshiliklar uchraydi,
35

---

Aksariyat olimlar har qanday sarlavha uchun asosan uchta: atash 
(nominativ), xabar berish (informativ), ma’lum qilish (reklama) vazifasi xos 
boiib, ular o‘rtasida raqobat va o‘zaro bogliqlik bor, deb hisoblashadi.
Sarlavhalaming tashviq qilish, ishontirish va bayon qilish vazifalarmi ham 
bajarish lozim. Ishontirish va mazmunni ixcham bayon qilish vazifasi gazeta 
sarlavhalari uchun ham xos bo1 lib, ular yana boshqa vazifalarni ham bajaradi. 
Gazeta sahifalarini kuzatish sarlavhalar quyidagi vazifalarni bajarishi mumkinligni 
ko‘rsatadi:
1) atash; 2) farqlash; 3) xabar berish; 4) reklama qilish; 5) ishontirish; 6) 
ko'rsatma berish: 7) tashviq qilish; 8) murojaat qilish; 9) ixcham izoh va 
boshqalar.