Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

2-qoida. Nimani gapirishni bilish
Bir qarashda bu savol juda sodda tuyuladi. Lekin, o‘ylab qarasak, matn 
yaratish jarayonida soatlab kompyuter ro‘parasida hech narsani yoza olmay 
o’tirgan paytlarimiz bo‘ladi. Ko'pincha bimday holatda “ilhom kelmayapti” deb 
bahona qilamiz. Aslini olganda bunga materialning yetishmasligi, bilim yoki 
fikrlaming kamligi, nimani gapirishimizni aniq tasawur qila olmasligimiz sabab 
bo‘ladi. Balki siz o‘z miyangizda g‘oyalarni yaxshi pishitmagandirsiz? Siz nima 
haqida o'ylayotganingiz to‘g‘risida aniq tasawurga ega emassiz? Qo‘yayotgan 
savollaringiz qay darajada o‘rinli ekanligini o‘zingiz ham bilmaysiz. Balki, masala 
ustida yetarlicha tadqiqot olib bormagandirsiz? Materialni aniq tasawur qila 
olmasangiz uni qog'ozgatushurish ham murakkab jarayonga aylanadi.
71

---

Ba’zida fikrlarimizni yozishdan ko‘ra og‘zaki ifodalashimiz osonroq 
kechadi. Og'zaki nutq jarayonida tinglovchi ma’lumotni anglab olishga 
ulgurmasdan yo‘l qc/yilgan xatolami darrov tuzatish mumkin. Do‘stlarimiz bizni 
hurmat qilib gaplarimizni oxirigaeha tinglashi mumkin. Lekin o‘quvchi yozma 
nutqimizni о‘qish jarayonida imga qiziqarli bo‘lmasa shu zahoti oqislmi to‘xtadi.
.1-qoida. Fikrlarni jamlab olish 
Rejasiz yozish reja bilan yozishdan ko‘ra ancha mushkul. Lekin bunday 
yozish ham mumkin. Rejasiz yozishni boshlaganda ko‘p bora qayta ко'rib chiqish 
va matnni to‘g‘irlashga tayyor bo‘lishingiz kerak. Reklama matnimi yoki jumal 
maqolasi bo'ladimi, uni yaratishdan oldin tuzulishi (strukturasi)ni aniqlab olish 
kam mashaqqatli, puxta o'yhmgan va samarali usul hisoblanadi.
Mediamuloqotning ba’zi turlari o ‘z ichki shakliga ega bo‘lib o‘ziga xos 
shablon (qolip) vazifasini bajara oladi. Bunga gazeta press-reliz yoki reklama 
shakllari misol bo‘la oladi.
Hamma materialui yozib olgandan so‘ng yozuvchi uni miyasida tahlil 
qilishni boshlaydi. Tahlil jarayonida qisqa fragmentlami eslab qolish mumkin. 
Ammo uzun jumlalami yodda tutish mushkul bo‘ladi. Shuning uchun ba’zi 
yozuvchilar kalit so‘zlami qog‘ozga tushirib olib, so‘ngra matnni yozish 
jarayonida ular orqali fikrlarini qayta jamlab olishadi. Ba’zilar esa kalit so‘zlar 
bilan kifoyalanmay fikrlarni to‘liq shaklda yozib olishga harakat qiladilar. Ba’zilar 
matnni kompyuterga kirgizib turli xil yoMlar bilan tahrir qilishga kirishadilar. Har 
bir fikmi alohida-alohida fayllarga yozib, ulami ketma-ketligini o‘zgartirish 
jarayonida matn yaratadigan yozuvchilar ham bor.
4-qoida. Auditoriyani o ‘rganish 
Maqola yozish intemetdan xabar jo ‘natish yoki do‘stlaringizga multimedia 
orqali xat yozishdan farq qiladi. Maqola auditoriyasi degenda nimani tushunamiz? 
Qanday qilib kim o‘qishi yoki tinglashini bilmasdan turib matn yaratish mumkin? 
Auditoriyani o‘rganmasdan tayyorlagan materialingiz tinglovchi, o‘quvchi yoki 
tomoshabinga kerak yoki kerak emasligini bilmaysiz. Bu insonlarga qanday
72

---

yondashish, qanday leksikadan foydalanish, qanday ohangda gapirish, asosiy 
fikrni qanday yetkazish kerakligini aniqlash qiyin. Yumordan foydalanish 
o‘rinlimi? Asosiy fikr tushunarli bo‘la oladimi? Buni auditoriyani o'rganmasdan 
turib aniqlash qiyin. Aynan shuning uchun yirik kompaniyalar bozorga chiqishdan 
oldin iste’molchini yaxshilab o'rganadi. Shuningdek, yozuvchi ham matn 
yaratishdan oldin auditoriyani yaxshilab o‘rgangan bo‘lishi kerak. Audtoriyani 
yaxshi oigaivish yaxshi matn yaratishning kaliti hisoblanadi.
5-qoida: Grammatika qoidalarini yaxshi bilish va 
ularni amalda qo'Uay olish
Bu yerda o‘yin qoidalariga qaytamiz. Ahamiyat bersangiz, qoidalami bilish 
faqatgina aytishga fikrlaringiz boiganida ularni qanday ifodalashni va kimga 
qaratilgan boiishini bilgan holatingizdagina sizga as qotishi mumkin.
Qoidalarning o‘zi (fe’l shakllari, tutuq belgilari) kontekstsiz amalga 
oshirilmaydi. Kontekst bu yozishdir. Grammatik qoidalarga biz yozish jarayonida 
o‘rganamiz.
6-qoida: So ‘z boyligidan foydalana olish mahorati
Haykaltaroshda loy, rassomda bo'yoq boigamdck so'zlar yozuvchining 
asosiy ish qiuoli boiib hizmat qiladi. Bir qarashda bu juda oddiy. Faqatgina so‘z 
orqali yozuvchi murakkab jarayonlami amalga oshira oladi: auditoriyani o‘ziga 
jalb etadi, aloqa o'matadi, axborot beradi, vaziyatni yoritadi, sahna yaratadi, 
hordiq chiqazadi, voqeani so‘zlab beradi, mahsulotni reklama qiladi. Ijodkorlar 
foydalanadigan qurollardan eng katta kuchga ega boigani bu so‘zdir. So‘z 
yordamida biz nafaqat asosiy ma’noni balki ma’no qirralarini yoritib bera olamiz. 
Masalan, “gapirmoq” ma’nosida ishlatiladigan so‘zlami oladigan boisak: 
so‘zlashmoq, gaplashmoq, dardlashmoq, baqirmoq, pichirlamoq, g‘iybatlashmoq, 
gurunglashmoq va boshqalami oladigan boisak, ulaming har biri alohida ma’no 
qirrasiga (ijobiy, salbiy) ega.
Aytib o‘tish joizki, so‘zlar nafaqat ma’no va ma’no qirralariga, balki ritm 
(ohang) va jarangiga ham ega boladi. So‘z boyligi qanchalik ko‘p boisa, fikrlash
73

---

doirasi ham shuncha keng bo‘ladi. So‘zlami to‘g‘ri tanlab olish va ularni to‘g‘ri 
talaffuz qilish muhim. Qiyin frazalami emas aynan sizni fikrlaringizni aniq 
ifodalay oladigan so'zlami tanlab olish judamuhimdir.
7-qoida: Aniqlik va lo'ndalikka intilish 
Matnni qog‘ozga tushurishmgiz bilan ular aniq va lo‘nda bo‘lib qolmaydi. 
Matndagi aniqlik undagi chalkashlik, noaniqlik, mavhumlik boimagandagina 
yuzaga keladi. Matnni silliq holga keltirish muallifning vazifasi hisoblanadi. 
Matnda noaniqlikka duch kelgan o quvchi tezda keyingi sahifaga o‘tishga harakat 
qiladi. Sof va kuchli matn - turli xil bahs va munozaralaming ijobiy natijasidir. 
Adabiy til normalaridan chetga chiqish matnning aniqligiga putur yetkazadi. 
Yaxshi yozish uchun grammatik bilimlarga ega boiish muhimdir.
8-qoida: Eshitish qobiliyati 
Tinglash uchun yoqimli matn yarating. Bu talabni ko'pgma og'zaki nutq 
sohiblari ta’kidlaydilar. Bu maslahat yozma matn ijodkorlariga ham tegishli. Matn 
og‘zaki shaklga ega bo'lmasligi ham mumkin. Eshitish jarayoni matnni 
o‘qiyotganingizda yuzaga keladi. Bunda ovoz chiqazib o‘qish shart emas. Ya’ni 
o‘quvchining ichki monologi orqali ham bilish mumkin. Agar siz quloqqa yaxshi 
eshitiladigan jiunlalami yaiata olsangiz yaxshi matn yozishga ham erisha olasiz.
Qo'llayotgan so‘zlarmgizm tinglashga harakat qiling. Talaffiizda qanday 
ma’no aks etayapti? 0 ‘qiganda so'zlar bir-biri bilan uyg‘unlasha oladimi? 
So‘zlarda ritm bormi, ularni takrorlash qanday samara beradi? Tovushlaming 
imkoniyatlarini puxta o'rgamsh matn yaratishda qo‘l keladi.
9-qoida. Qayta ko‘rib chiqish 
Tasawur qiling yozishni tugatdingiz. Keyingi qiladigan ishingiz -
orfografiyani tekshirish bilan kifoyalanadimi? Yana bir bor o‘ylab ко‘ring. Sabr va 
qanoat bilan matnni qayta ko‘rib chiqishga kirishing. Bu prozani sayqallashga, 
matnni tartibga solishga yordam beradi. Bu jarayon sizga fikrlaringizni qayta 
jamlashga yordam beradi. Matnga yangi nigoh bilan qarashga o‘rgatadi. Shuning 
uchun qayta ko‘rib chiqish juda muhim jarayon hisoblanadi. Deinak, chuqr
74

---

fikrlovchi ijodkorlar yaxshi matn yaratish maqsadida uni yozib bolgach bir oz 
nafas rostlab olib, matnni qayta ko‘rib chiqishga kirishadilar. Yaratilgan matn 
asosiy fikrlarni yoritib bera oladimi? Yozganlarim yetarlimi yoki yo‘qmi? 
Berilayotgan fikrlar bir-biriga mos keladinii? Voqealar ketma-ketligi to‘g‘ri 
berilganmi? Tanlangan uslub auditoriyaga mosmi? Qayta ко‘rib chiqish deganda 
bu kabi keskin savollarga javob bera olish hamda ularga javob topish uchun vaqt 
ajrata olish nazarda tutiladi.
0 ‘z ishingiz ustida qayta ishlash murakkab jarayondir. Matnni bila turib 
unga boshqa nazar bilan yondashish har kimning ham qo‘lidan kelavermaydi. 
Boshqa yozuvchilaming ishlaridagi xatolami ko‘rish cincha onson.
10-qoida: Matn ustida ko ‘p vaqt ishlash 
Diqqatni bir joyga jamlab, matnga ko‘p vaqt sarflay olish matn yozishdagi 
eng sodda, shu bilan birga eng murakkab ish hisoblanadi. Kundalik 
tashvishlaringiz bilan band bolisli, yangi narsalarni ko'risli va o‘rganishdan voz 
kechgan holda matn yaratishda o‘z ustida ishlash, matnga bor vaqtingizni ajratish 
kerak boiadi. Yaxshi matn yaratish uchun soatlar, haftalar, oylar ba’zida yillar 
kerak boiadi. Matn yaratish jarayoni ba’zi]arda tez va onson kechsa, ba’zilarda 
sekin va qiyin kechadi. Yaxshi matn yaratish uchun iqtidordan tashqari berilib 
ishlash ham talab etiladi.
Mardj Pirsi etganidek: “Haqiqiy ijodkor - yozadigan ijodkordir ” Shuning 
uchun tezdayana ish stolingizga qaytib yozishda davom eting.16