Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

kirish 
qism odatda ruhiy (psixologik) yoki badiiy 
(estetik) yoxud maqsad va muammolar tavsifi kabi vazifalami bajaradi. 
Asosiy 
qismda 
maqsad bayon qilinadi, dalillanadi, sharhlanadi. Matnning bunday 
kompozitsion tarkiblanishi yaxlit nutqiy to'qimani yaratadi.
. 
Lingvistik nuqtai nazardan e’tirof etadigan bo‘lsak 
matn lisoniy va 
nolisoniy vositalar majmuidan tarkiblangan asosiy aloqaviy-nutqiy birlik sanaladi. 
Biz, odatda, alohida so‘zlar bilan emas, balki gaplar, matnlar vositasida muloqot 
qilamiz. Shu ma’noda tugal fikr ifodalagan aloqa birligini matn deyish mumkin. 
Lekin aksariyat maxsus tarzda uyushgan o‘zaro mantiqan bogMangan, tugal 
mazmun ifodalagan gaplar, ifodalar silsilasi tadrijiy qo‘llanilishi nazarda tutiladi.
Matn yozuv vositasida ijro etilgan shaxsiy yoki ijtimoiy nutqiy faoliyat 
jarayoni va bu jarayonning qayd etilgan natijasidir. Matn - til vositalari orqali 
yozma tarzda bayon qilingan va muayyan bir tugal axborot tashuvchi hujjat. Matn 
bu inson fapliyatini muvofiqlashtiruvchi, boshqaruvchi va birlashtiruvchi vosita; 
kishilami turfa xil lisoniy va nolisoniy xatti-harakatlarga undash, da’vat etish, 
ulaming bir-birini tushunishlarini ta’minlash imkoniyatiga ega kommunikativ 
birlik, keng ma’noda esa ijtimoiy hamkorlik qilish quroli (kodi) aloqa qilish 
robitasi (kanali) hisoblanadi.
Ayrim adabiyotlarda esa matn hajm jihatidan uchga ajratilganini ko‘rish 
mumkin: kichik, o‘rta va katta hajmli matnlar. “Telegramma, ma’lumotnoma, 
ariza, ishonch xati, tushutitirish xati hamda vaqtli matbuotda chiqadigaii e’lon va 
xabarlar kichik hajmdagi matnlar sanaladi. 0 ‘rta hajmdagi matnlarga hikoya, qissa,
68

---

she’r, doston, poemalar kiradi. Katta hajmdagi matnlarga povest, roman, dramatik 
asarlar, trilogiyalar kiradi”. 
!
Odatda, matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esia 
turli shakldagi bogiamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi”.
Ma’lumki, matnda voqelikni tasvirlashda nutq muhim o‘rin tutadi. Matnda 
voqelikni qay tarzda hikoyalanishiga ko‘ra quyidagi nutq ko‘rinishlari mavjud: