Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

1. 
M uallif nutqi
A) Muallif-hikoyachi nutqi, B) Qahramon-hikoyachi nutqi
2. 
Qahramonlar nutqi
Jumalist matnida asosiy nutq ijrochisi - bu muallifning o‘zi hisoblanadi. 
Jumalist nutqi asosan monolog usulida yaratiladi. Shuningdek, jurnalistika janrlari 
nuqtai nazaridan jumalist matnida dialogik nutq, shuningdek, ichki, tashqi va 
parallel nutq, remarkalardan ham foydalanish mumkin.
Matnni quyidagi xususiyatlar bo‘yicha tadqiq etish mumkin:
>
matnning fonetik-fonologik xususiyatlari 
unlilami birdan ortiq 
yozish, undoshlami birdan ortiq yozish, so‘zlami (ataylab) noto‘g‘ri talaffuz qilish, 
alliteratsiya, assonans va boshqalar;
>
matnning leksik-semantik xususiyatlari 
(ma’nodosh so‘/Jar, 
shakldosh so‘zlar, paronim so‘zlar, zid ma’noli so'zlar, ko‘p ma’noli so'zlar, 
eskirgan so‘zlar, yangi so‘zlar, shevalar, barqaror birikmalar (iboralar, tasviriy 
ifodalar, maqollar va ко ‘chimlar (metafora, metonimiya, tashxis, intoq, mubolag'a, 
kichraytirish, kinoya, parafraza, sarkazm);
>
matnning morfologik xususiyatlari 
(matn tarkibidagi so‘zlarga 
qo‘shilgan turli morfologik qo‘shimchalar matnda turli ma’no bo'yoqlarini 
(hurmat, manmanlik, kesatiq, piching, mensimaslik, chegara, istehzo), muallifning 
voqelikka ijobiy yoki salbiy munosabatini ifodalashga xizmat qiladi),
>
matnning sintaktik xususiyatlari 
(sintaktik parallelizm, emotsional 
gap, ritorik so‘roq gap, inversiya, ellipsis, gradatsiya, antiteza, farqlash, 
o‘xshatish).
69

---

Matnni tarkiblashda kishi uni talqin etish hamda tushunish yo'llan va 
usullarini ham hisobga oladi. Axborot matni o‘quvchi uchun oson va qulay 
boigan talqin usuliga muvofiqlashtiriladi. Matbuotda bu jumalistdan alohida 
mas’uliyami talab qiladi. Chunki bu jarayonda faqat grammatika qonun- 
qoidalarigina emas, aloqa vaziyati maqsadi va mazmunining fahmlanish 
imkoniyatlariga ham amal qilinadi.
Jumalist voqelikni tasvirlashda, eng awalo, uni qanday shaklda berishni 
o‘ylaydi. Shu ma’noda matn va uning turlari, matn yaratishning asosiy tamoyillari 
va uning mukammalligmi ta’minlashda asos bo'ladigan jihatlar haqida bilim va 
malakaga ega bo‘lishi shart. Muharrir uchun esa, matn, uning tarkibiy qismlari, 
uslubiy-janriy xususiyatlarini aniqlash va tahrir jarayonida ularni e’tiborga olish 
muhim sanaladi. Tahrir ilmi va talimida matn tah.lili va tahriri: mavzu va 
mazmun, matn qurilishi va qismlarga bolinishi, matn va nashr turlari, 
mazmuniy-mantiqiy birliklar, ulaming o‘ziga xos xususiyatlari turli xil sifatdagi 
xato va nuqsonlami aniqlash va bartaraf etish kabilar bilan bogiiq muammolarga 
alohida e’tibor beriladi. Demak, tahrir ilmi va ta’limi alohida-alohida til hodisalari 
va birliklari xususida emas, balki yaxlit bir matn tuzilishi, tarkiblanishi, 
lisoniy-uslubiy unsurlaming muayyan bir mazmun, maqsadga, o‘quvchilar 
toifasiga muvofiqlashtirilishi tnuammolari haqida bahs yuritadi.
Samarali matn yaratishning 10 qoidasi:
Samarali matn yaratishning qoidalari bormi? Balki faqat bittagina qoida 
bordir? Yoki matnni yozma ifodalashni o‘zi kifoya qiladimi? Bu borada biz o‘z 
fikrlarimizni 10 ta qoida asosida ifodalab berishga harakat qildik:
1. Ko‘p o ‘qish
0 ‘qish nafaqat dunyoni kashf etish, balki til dunyosiga kirishga ham 
yordam beradi. Agarda siz mikrobiologiya yoki sirli qotillik haqidagi kitobni, yo 
jurnaldan axborot matnini, yoki bolmasa fantaziya janridagi asami o‘qisangiz, 
asta-sekin so‘zlar yordamida ularning olamiga kirib borasiz. O'qish jarayonida 
inson o‘zi bilmagan holatda tilni ham o‘rganadi. Bu jarayonda o‘quvchining
70

---

nafaqat so‘z boyligi, balki gap tuzish mahorati ham oshib boradi. Siz til 
vositalaridan qanday foydalanish kerak yoki kerak emasligini o‘rganasiz. Bundan 
yaxshi yoki yomon dars olishingiz (xulosa chiqarishingiz) mumkin. Bu jarayon 
sizni o‘zga olam, o‘zga vaqtga olib boradi va qalbingizda turli xil qarama-qarshi 
hissiyotlami uyg'otadi. Yozuvchi so‘zlar yordamida bergan fikrlar siz kitobni 
o‘qib bo‘lib, yopganingizdan keyin ham sizni tark etmaydi. Qancha ko‘p 
o‘qiganingiz sayin hayotda tajribangiz oshib boradi va tilingiz yanada go‘zal va 
aniq shaklga kira boshlaydi.
Matnnnig “yomon dars” berish holatlari ham mavjud: Mataning yarim betini 
o ‘qib bo‘lmasingizdan uyquga tortadigan maqolani birinchi abzasidan keyin 
o‘qishga boigan ishtiyoqning so‘nishi bunga sabab bo‘ladi. Lekin bunday holatda 
ham inson o‘zi uchun nimadir oladi. Qanday qilib kerak bo‘lmagan so‘zlarni 
ishlatmaslikni, o‘z fikrlar ini bunday shaklda bermaslikni, gap tuzishdagi xatolarga 
y o i qo‘ymaslikni anglab oladi.
Tasawur qilib ко‘ring, musiqachi bo‘lishni istagan inson umuman 
musiqa eshitmasa musiqa ijod qila olmaydi. Xuddi shunday, yozuvchi bo‘lishni 
xohlagan inson o‘ qishni xush ko'rmasligmi tasawur qilib bo‘lmaydi.