Simsiz tarmoqlarining rivojlanish bosqichlari

4.1-jadval.
Toshkent viloyatining sanoat shaharlarida atmosfera ifloslanish indeksi

T.r	Shaharlar	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021
1.	Chirchiq	4.40	3.47	3.35	3.58	3.84	3.38	4.19
2.	Olmaliq	4.75	5.52	5.08	4.83	4.67	4.46	4.49
3.	Angren	4.00	3.63	4.20	4.60	5.13	5.38	5.17
4.	Bekobod	2.30	2.30	2.49	2.93	2.91	2.27	2.23

Viloyat qazilma konlarida yo‘ldosh holda uchraydigan radioktiv moddalar axlatxonalarda to‘planib, mintaqa ekologik vaziyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, Ohangaron tumani hududidagi Yangiobod ruda maydonidan chiqarib tashlangan radioktiv chiqindilar 50 kv km maydonni egallagan. Uning umumiy miqdori 500 ming kub m bo‘lib, hududning nurlanish intensivligi (darajasi) 60 — 200 Mkr/s, ayrim hollarda 1500 mkr/s. ga tengligi aniqlangan. Ayni holat Angren, Qiziltog‘, Chig‘iriq atroflarida ham ijobiy emas. Xususan, Angren ko‘mir havzaning yillik ko‘mir qazib chiqarish hajmi 10 mln. tonna bo‘lib, uning 15 foizi uran va tabiiy birikmalari bilan ifloslangan. Angren shahri atrofidagi axlatxonalar o‘zidan radioktiv nurlar tarqatadi. Shu bilan birga ko‘mir ishlatish jarayonida (yoqilganda) turli miqdordagi radionuklidlar bilan atrof muhitni ifloslaydi. Shu o‘rinda Angren va Yangi Angren IESlari yillik ko‘mir iste’mol sarfi 3009.0 ming tonna, yoqilg‘idan foydalanish koeffitsienti esa 33 — 35 foiz ekanligini hisobga olsak, viloyat shaharlari atmosferasiga chiqarilayotgan zaharli moddalar aniq namoyon bo‘ladi. Shaharlarda vujudga kelayotgan chiqindixonalar asosan sanoat ishlab chiqarish va uning tarkibi bilan bog‘liq bo‘lmoqda.

Viloyat atmosfera havosini ifloslashda tog‘-kon sanoatining o‘rni ayniqsa katta. Birgina Olmaliq tog‘ metallurgiya kombinati (OTMK) hissasiga respublika turg‘un manbalardan chiqariladigan chiqindilarning 12, shu jumladan oltingugurt dioksidining 26 foizi to‘g‘ri keladi. OTMK ochiq turdagi aksionerlik jamiyati (OTAJ) tomonidan 2021 yilda atmosferaga 113.8 ming tonna turli xil chiqindilar chiqarilgan. 2018-2021 yillarda chiqindi miqdori nisbatan kamaygan bo‘lsada, ayrim hollarda me’yordan 1.2—1.5 martaga oshib ketgan (O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi hisoboti ma’lumotlari). Mavjud vaziyatni oldini olish maqsadida Vazirlar mahkamasining 1999 yil 20 oktyabr 469 sonli qaroriga muvofiq, ma’lum chora — tadbirlar belgilangan. Biroq, hozirgacha aytarli amaliy natijaga erishilmadi. Buning asosiy sababi, korxonaning moliyaviy holati bilan bog‘liq bo‘lib, mahalliy hokimliklar va tegishli vazirliklar esa moddiy va moliyaviy yordam ko‘rsatish, investitsiya jalb etishga panja ortidan qarashmoqda.
4.2. Ish joyining ergonomik asoslari
Ergonomika (yunoncha: — ish, mehnat va — qonun) — kishi (kishilar guruhi)ni ishlab chiqarish faoliyati sharoitlari bilan bogʻliq holda kompleks oʻrganadigan fan; mehnat qurollari, sharoitlari va jarayonlarini takomillashtirish maqsadlarida inson, texnika, ishlab chiqarish muhitining oʻzaro taʼsiri va aloqalarini tadqiq etadi. Qadimdan mukammal mehnat qurolini ixtiro qilish, mehnat jarayonida inson organizmi holatini oʻrganish biror ishini bajarish uchun eng maqbul sharoitlar yaratish maqsadlari bilan bogʻliq boʻlgan. Insonning mehnat faoliyata uchun ent oʻngʻay mehnat qurollari, eng qulay mehnat sharoitlari yaratish yoʻlidagi dastlabki qadamlar XX asr boʻsagʻasida boshlandi. Bu sohada birinchi keng miqyosdagi amaliy tadqiqotlar amerikalik amaliyetchimuhandis va menejer, ilmiy boshqarish maktabi asoschisi U.F.Teylor tomonidan bajarildi. Ergonomik ishlab chiqarishning amaliyot ehtiyojlari taʼsirida, korxonalar faoliyatida inson omili rolining ortib borishi, fantexnika taraqqiyoti natijasida ilmiyamaliy fan sifatida paydo boʻldi. Eksperimental psixologiya, fiziologiya va mehnat gigiyenasi taʼsirida shakllandi; tibbiyot, biol., biomexanika, antropometriya, psixofiziologiya, sotsiologiya, mat., injenerlik va texnologik fanlar maʼlumotlari va metodologiyasidan, mehnatni tashkil etish va normalash tamoyillaridan foydalanadi, umumiy va ijtimoiy psixologiya, mehnat iqtisodiyoti, iqtisodiymatematik modellashtirish bilan bogʻliq.
Ergonomik tadqiqotlarining maqsadi — xodimning ishlab chiqarishdagi tabiiy, ijtimoiypsixologik va texniktashkiliy sharoitlarga moslashuvini osonlashtirishdan iborat. Ergonomik diqqat markazida ishlab chiqarishdagi aniq sharoitlarda inson faoliyati, ishlab chiqarish muhitini inson organizmi xususiyatlari va imkoniyatlariga moslashtirish yoʻllari va usullarini topish turadi. Ergonomik oʻz tadqiqotlari asosida mehnat sharoitlarini yaxshilash va mehnat jarayonini qayta tashkil etish boʻyicha tavsiyalar ishlab chiqadi.
"Ergonomika" termini 1949-yil Angliyada shu soha boʻyicha tadqiqot ishlari olib boruvchi jamiyat tomonidan amaliyotga kiritilgan. Ergonomikda yana ikkita tamoyil boʻlib, ular insonni ishga, ishni insonga moslashtirish omillaridan iborat. Birinchisida samaradorlikni taʼminlash, ikkinchisida insonga qulaylik yaratish koʻzda tutiladi.
Ergonomik kishining butun ish kuni davomida yuqori ishchanlik qobiliyatini taʼminlash uchun mehnat va dam olish rejimini ham oʻrganadi.
Ergonomik aboʻyicha barcha amalga oshiriladigan ishlar ishlab chiqarish samaradorliginy oshirish, ishlovchilar uchun qulayliklar yaratish va ayni paytda ularning salomatligini taʼminlashga qaratiladi. Shuning uchun barcha mehnat vositalari, qurollari, mashinalar E. talablarini hisobga olib loyihalashtiriladi va ishlab chiqariladi. Ergonomik bilan firma va kompaniyalarda dizaynerlar shugʻullanadilar.
Oʻzbekistonning barcha texnika sohasidagi oliy oʻquv yurtlarida ergonomik fani oʻqitiladi. Toshkent texnika universiteti, Toshkent arxitekturaqurilish, Toshkent toʻqimachilik va yengil sanoat, Toshkent sanʼat intlarida ergonomika boʻyicha mutaxassislar tayyorlanadi.
Yaqin vaqtgacha inson omillari va ergonomikani baholashda qoʻllanilgan usullar oddiy anketalardan tortib murakkabroq va qimmatroq foydalanishga yaroqli laboratoriyalargacha boʻlgan. Quyida inson omillarining keng tarqalgan usullaridan ba'zilari keltirilgan:
Etnografik tahlil: Etnografiyadan olingan usullardan foydalangan holda, bu jarayon amaliy muhitda texnologiyadan foydalanishni kuzatishga qaratilgan. Bu "haqiqiy dunyo" tajribasi va bosimlariga, ish joyidagi texnologiya yoki muhitdan foydalanishga qaratilgan sifatli va kuzatish usuli. Jarayonni loyihalash jarayonining boshida qo‘llash yaxshidir.
Fokus-guruhlar sifatli tadqiqotning yana bir shakli bo‘lib, unda bir shaxs muhokama qilinayotgan texnologiya yoki jarayon haqida munozarani osonlashtiradi va fikr bildiradi. Bu birma-bir suhbat asosida yoki guruh sessiyasida bo‘lishi mumkin. Ko‘p miqdordagi chuqur sifatli ma'lumotlarni olish uchun foydalanish mumkin, garchi kichik tanlanma hajmi tufayli, individual tarafkashlik darajasi yuqori bo‘lishi mumkin. Dizayn jarayonining istalgan nuqtasida foydalanish mumkin, chunki u ko‘p jihatdan aniq savollarga va guruhning tuzilishiga bog‘liq. Juda qimmatga tushishi mumkin.
Iteraktiv dizayn: Prototiplash deb ham ataladigan iterativ dizayn jarayoni foydalanuvchilarni dizaynning bir necha bosqichlarida ishtirok etishga, ular paydo bo‘lgan muammolarni tuzatishga intiladi. Dizayn jarayonidan prototiplar paydo bo‘lganda, ular ushbu maqolada ko‘rsatilganidek, tahlilning boshqa shakllariga duchor bo‘ladi va natijalar olinadi va yangi dizaynga kiritiladi. Foydalanuvchilar o‘rtasidagi tendentsiyalar tahlil qilinadi va mahsulotlar qayta ishlab chiqiladi. Bu qimmatga tushadigan jarayonga aylanishi mumkin va dizaynlar juda aniq bo‘lishidan oldin dizayn jarayonida imkon qadar tezroq bajarilishi kerak.
Meta-tahlil: tendentsiyalarni aniqlash yoki dizayn qarorlariga yordam berish uchun gipotezalarni shakllantirish uchun allaqachon mavjud ma'lumotlar yoki adabiyotlarning keng to‘plamini o‘rganish uchun qo‘llaniladigan qo‘shimcha usul. Adabiyot so‘rovining bir qismi sifatida individual o‘zgaruvchilardan jamoaviy tendentsiyani aniqlash uchun meta-tahlil o‘tkazilishi mumkin.
Tandemdagi mavzular: Ikki sub'ektdan bir vaqtning o‘zida bir qator vazifalar ustida ishlash so‘raladi, shu bilan birga analitik kuzatishlarini ifodalaydi. Texnika "Birgalikda kashfiyot" nomi bilan ham tanilgan, chunki ishtirokchilar odatda alohida ishtirokchilar bilan bo‘lishi mumkin bo‘lgan kuzatuvlar to‘plamini yaratish uchun bir-birlarining sharhlari bilan oziqlanadilar. Bu tadqiqotchi tomonidan kuzatiladi va undan foydalanishdagi qiyinchiliklarni aniqlash uchun foydalanish mumkin. Bu jarayon odatda qayd etiladi.
So‘rovlar va anketalar: Inson omillaridan tashqari keng tarqalgan usul bo‘lib, so‘rovlar va so‘rovnomalarning afzalligi shundaki, ular nisbatan arzon narxlarda odamlarning katta guruhiga qo‘llanilishi va tadqiqotchiga katta hajmdagi ma'lumotlarni olish imkonini beradi. Olingan ma'lumotlarning to‘g‘riligi har doim savol ostida qoladi, chunki savollar to‘g‘ri yozilishi va talqin qilinishi kerak va ta'rifi bo‘yicha sub'ektivdir. Haqiqatan ham javob beradiganlar, aslida, o‘zini-o‘zi tanlaydi, bu esa namuna va populyatsiya o‘rtasidagi tafovutni yanada kengaytiradi.
Vazifalarni tahlil qilish: Faoliyat nazariyasida ildizlarga ega bo‘lgan jarayon, vazifalarni tahlil qilish - bu tizim yoki jarayonning talablarini inson imkoniyatlariga qanday moslashtirishni tushunish uchun insonning tizim yoki jarayon bilan o‘zaro ta'sirini tizimli ravishda tavsiflash usuli. Ushbu jarayonning murakkabligi odatda tahlil qilinadigan vazifaning murakkabligi bilan mutanosibdir va shuning uchun xarajatlar va vaqtni jalb qilishda farq qilishi mumkin. Bu sifat va kuzatish jarayonidir. Dizayn jarayonining boshida eng yaxshi foydalanilgan.
Inson faoliyatini modellashtirish: inson xatti-harakati, bilishi va jarayonlarini miqdoriy baholash usuli; inson omillari tadqiqotchilari va amaliyotchilari tomonidan inson funktsiyasini tahlil qilish va foydalanuvchilarning optimal tajribasi va o‘zaro ta'siri uchun mo‘ljallangan tizimlarni ishlab chiqish uchun foydalaniladigan vosita.
4.3. Kompyuter bilan ishlashda texnika xavfsizlik qoidalari
Kompyuterlar ham boshqa elektr jihozlari kabi elektr toki yordamida ishlaydi. Elektr toki esa juda ehtiyotkorlik bilan ish ko‘rishni talab etadi.
Kompyuter sinfidagi qurilmalardan noto‘g‘ri foydalanish yong‘in chiqishi, baxtsiz hodisalar ro‘y berishi va buning natijasida inson salomatligiga zarar yetishi hamda kompyuter jihozlarining buzilishiga olib kelishi mumkin.
Yuqoridagi noxush holatlarning oldini olish maqsadida xavfsizlik texnikasi qoidalari hamda sanitariya-gigiyena talablariga rioya qilishingiz talab etiladi.

• o‘qituvchining ruxsatisiz o‘zboshimchalik bilan kompyuterlarni ishga tushirish;

  
  

• kompyuter xonasiga ustki kiyimlarda kirib o‘tirish;

  
  

• elektr toki manbalariga va ulanish simlariga tegish;

  
  

• o‘zboshimchalikompyuterda sozlash ishlarini olib borish;

  
  

• kompyuter ekraniga qo‘l bilan tegish, ishlab turgan

  
  

• kompyuterlarda tozalash ishlarini olib borish;

  
  

• uzoq vaqt davomida ishlab turgan kompyuterlarni nazoratsiz qoldirish;

  
  

• kompyuter yonida boshqa elektr va isitish asboblaridan foydalanish;

  
  

• kompyuter yonida ovqatlanish, suv ichish;

  
  

• tez alangalanuvchi buyumlar va quril- malarning ichki elementlariga salbiy ta’sir etuvchi (kislotali, tarkibida xlor bo‘lgan) moddalarni olib kirish;

  
  

• klaviatura va kompyuter sichqonchasini ho‘l qo‘llar bilan bosh- qarish;

  
  

• klaviatura va «sichqoncha»dan foydatanganda kuch ishlatish;

  
  

• kompyuterni ruxsatsiz o‘chirib, ishni yakunlash ta’qiqlanadi.

  
  

Esda tuting, kompyuterda ishlash davomida kerakli talablarga rioya etmaslik inson salomatligiga katta zarar yetkazishi mumkin. Ayniqsa, ko‘z, qon aylanish tizimi, bosh miya faoliyati, umurtqa pog‘onasi zaiflashuvi va turli kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi bo‘ladi.

Bularning oldini olish hamda kompyuterda ishlash davomida salomat- ligingizga zarar yetmasligi uchun quyidagi talablarga rioya qilishingiz va ularni esdan chiqarmasligingiz kerak:

• kompyuter stolidan 20 sm uzoqlikda o‘tiring;

  
  

• ko‘zingiz kompyuter ekranidan 50-60 sm uzoqlikda bo‘lsin, har 20-30 daqiqadan so‘ng ko‘zga dam berib turish va kompyuterda ishlash kuniga 180 daqiqadan oshmasligi zarur;

  
  

• yelka va qo‘l tirsagi orasidagi burchak 90-120° ni tashkil qilsin;

  
  

• kompyuter oldida o‘tirganingizda gavdangizni tik tuting;

  
  

• oyoq kaftingiz polga to‘laligicha tegib tursin;

  
  

• qo‘l kaftingizni va barmoqlaringizni erkin tuting;

  
  

• qo‘lingizni tanangizga yaqin masofada ushlang;

  
  

• tizza osti burchagi 90° ni tashkil qilsin.

  
  

4.2-rasm. Kompyuter oldida to‘g‘ri ishlash

Kompyuter oldida noto‘g‘ri o‘tirish umurtqa pog‘onangizda og‘riqlar paydo bo‘lishiga hamda tez toliqishingizga sababchi bo‘ladi.
Kompyuterdan foydalanishda sog‘lig‘ingizga zarar yetmasligi uchun ko‘z mashqlari va harakat mashqlarini bajarib turing!
1-mashq. Ko‘z mushaklarini 4 soniya qattiq yumib turing, so‘ngra ularni ochib, 6 soniya uzoqlarga tikilib turing. Bu mashqni 3-4 marta takrorlang.
2-mashq. Ko‘zlaringizni 4 soniya burun uchiga qarating, so‘ngra 6 soniya uzoqlarga tikilib turing. Bu mashqni ham 3-4 marta takrorlang.
3-mashq. Boshni burmagan holda ko‘zingizni oldin o‘ngga qarating va shu holatni biroz saqlab turing, so‘ngra ko‘zingizni to‘g‘riga qaratib, uzoqlarga 6 soniya tikilib turing. Xuddi shu mashqlarni ko‘zingizni chapga, pastga va yuqoriga qaratib bajaring. Mashqni 1-6 hisobda takrorlang.
4-mashq. Ko‘zni yuqori o‘ng qismidan diagonal bo‘ylab pastki chap qismiga o‘tkazing, so‘ngra uzoqlarga 6 soniya tikilib turing. Xuddi shunday usulda faqat ko‘zni yuqori chap qismdan pastki o‘ng qismga o‘tkazing va 6 soniya uzoqlarga tikilib turing. Bu mashqni 3-5 marta takrorlang.