Siyosiy liderlarning tadqiqot metodlari

Omiliy-tahliliy ta’limot siyosiy liderlar nazariyasiga muayyan vaziyat bilan bog‘liq maqsad va vazifalar tushunchasiii kiritadi. Siyosiy yetakchining individual xususiyatlari va uning oldida turgan maqsadlarga erishishga intilishi natijasida siyosiy liderning «ikkinchi tabiati» vujudga keladi. Xulq-atvori uslubi ishlab chiqiladi. Siyosiy liderning maqsadni mo‘ljallash va unga erishish uslubiga muayyan ijgimoiy vaziyatlar ta’sir ko‘rsatadi.
Liderlikning muayyan ijtimoy shart-sharoitlariga bog‘liqligini vaziyatlar ta’limoti yanada rivojlantiradi va asoslab beradi. V. Dall, T. Xilton, A. Gardner va boshqalar lider hodisasining nisbiyligidan, ko‘p xilligidan kelib chiqdilar. Lider - muayyan vaziyat mahsulidir. Aynan vujudga kelgan muayyan vaziyatlar siyosiy liderlarni tanlab oladi va uning xulq-atvorini belgilaydi. Tarixda tasodifiy liderlar bo‘lmaydi: har bir lider o‘z davrining, tarixiy vaziyatining mahsulidir. Iskandar Zulqarnayn, Oliver Kromvel, CHingizxon, Amir Temur, Jaloliddin Manguberdilar ham o‘z davrining liderlari edilar. Ammo, bir-birlaridan farq qilardilar.
Vaziyatlar ta’limoti siyosiy liderning individual xusu­siyatlarini rad etmaydi, lekin ularni mutlaqlashtirish ham noo‘rin deb hisoblaydi va siyosiy liderni muayyan siyosiy va­ziyatlar xosilasi deb qaraydi. Vaziyatlar ta’limotiga aniqlik kiritish, rivojlantirish va sifat jihatlaridan boyitish iatijasida siyosiy liderlikni, uning izdoshlari va tarafdorlari yordamida tushuntirish ta’limoti vujudga keldi.
Zamonaviy siyosatshunoslikda tarafdorlar tushunchasi keng qamrovli bo‘lib, siyosiy faollardan tashqari liderning saylovchilari, shuningdek u bilan o‘zaro munosabatda bo‘luvchilar ham bu tushuncha mazmuni tarkibiga kiritiladi. Ularni tahlil qilish siyosiy liderning xulq-atvorini, qabul qiladigan qarorlarini oldindan bilish imkoniyatini beradi.
Bunday yondoshuvning afzalligi shundaki, liderlik rahbar va tarafdorlar o‘rtasidagi maxsus munosabatlar sifatida qaraladi.
Lider bilan munosabatlarning shakllanishi va amal qilishida siyosiy faollarning roli kattadir. Aynan tarafdor­lar uning shaxsiy sifatlari va imkoniyatlarini etarli baholay oladilar, uni qo‘llab-quvvatlash kompaniyasini tashkil qiladilar. Ular vositasida, ayniqsa ularning maqsad va qarashlariga, shuningdek saylovchilarning kayfiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi.
Siyosiy liderlarni tarafdorlar, manfaatlarining ifodachisi sifatidagi bunday qarash birmuncha kamchiliklarga ham egadir. Ushbu nazariya va vaziyatlar ta’limoti ham siyosiy liderning hokimiyatni egallagandan keyingi faoliyatidagi mustaqillikni, faollikni tushuntirib bera olmaydi. Tarix saboqlari ko‘rsatadiki, ko‘pgina siyosiy rahbarlar, o‘zini hokimiyat tepasiga keltirgan qatlamlar va guruhlar manfaatlariga qarshi qaratilgan faoliyat yuritganlar.
Buni Stalin faoliyatida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. U hokimiyatga chiqqandan keyin o‘n besh yil davomida o‘zini hokimiyat tepasiga keltirgan bolsheviklarni deyarli butunlay, bundan tashqari o‘z partiyasi a’zolarining yarmini yo‘q qildi. Bunga o‘xshash holni A. Gitler misolida ham ko‘rishimiz mumkin U ham o‘zini hokimiyat tepasiga keltirgan eski natsistlar partiyasi a’zolarini deyarli butunlay yo‘q qildi.
Bu va ko‘pgina dalillar shuni ko‘rsatadiki, lider va tarafdorlar o‘zaro ta’sirini ikki tomonlama yo‘naltirilgan harakat sifatida qarash kerak. Liderlar o‘z ijgimoiy tayanchlarini muayyan darajada o‘zgartirishlari mumkin. Bunday hol ayniqsa avtoritar va totalitar siyosiy rejimlarda fojiali tus olishi mumkin.
Siyosiy liderlik tabiatini tushuntirish murakkab va uni bir xilda izohlash, uning sub’ektiv mexanizmlarini psixologik ta’limotlar, xususan psixoanalitika nazariyasi tushun­tirib beradi. Uning asoschisi 3. Freyddir. Siyosiy liderlik asosida shahvoniy mayllar yotadi. Sublimatsiya, boshqa holatga o‘tish jaryonida, u ijodiy faoliyatga jumladan siyosiy liderlikka ham intilish sifatida namoyon bo‘ladi. Ko‘pgina kishilarda rahbarlik lavozimlarini egallash sub’ek­tiv - kompensatorlik vazifasini bajaradi. Turli xil kamchiliklarga yo‘l qo‘ymaslik, nomukamallik hissiyotini engishga yordam beradi. Muayyan psixologik ehtiyojlar siyosiy liderga bo‘ysunishga majbur etadi.
Siyosiy liderlikning psixoanalitik nazariyasi rivojiga Frankfurt maktabi vakillari E. Fromm va T.Adorno sezilarli hissa qo‘shdilar.Ular avtoriritarizmga moyil bo‘lgan va hokimiyatga intiluvchi shaxs tipini aniqladilar. Bunday shaxs nosog‘lom, ya’ni oilaviy nevroz holatini keltirib chiqaruvchi sharoitlarda shakllanadi. Kishi bunday sharoitlarda ularning hammasidan hukmronlik yoki bo‘ysunish munosabatlariga qochishga intiladi. Liderlik-avtoritar shaxs uchun o‘zining notekis kayfiyatlaridan holi bo‘lishga va o‘z irodasiga boshqalarni buysundirishga imkon beradigan psixologik ehtiyojdir. Boshqalar ustidan cheksiz hukmronlik qilish, bunday kishiga o‘ziga xos sarxushlik baxsh etadi. U o‘ziga xos sadizm, zo‘ravonlik shaklidir. Shu bilan bir vaqtda avtorigar shaxs mazoxistik xususiyatga ham egadir, o‘zidan zo‘rroq kuch bilan to‘qnashganda unga sajda qiladi. Boshqalarning kuchsizligi unda g‘azablanish, ularni tahqirlash kayfiyatlarini tug‘diradi.
Bunday xulq-atvor shakli psixologik ma’noda kuchlilikning emas, kuchsizlikning namoyon bo‘lishidir. Avtoritar shaxs hakqoniy kuchga ega bo‘lmasdan, boshqa kishilar ustidan hukmronlik qilish vositasida u kuchga ega bo‘lishga o‘zini ishontirishga harakat qiladi. Bunday shaxs irratsionaldir, mistikaga moyildir va birinchi navbatda hissiyotlar asosida fikr yuritadi, tenglik va demokratiyaga toqat qila olmaydi. Boshqa barcha kishilarni kuchli-kuchsiz munosabatlari vosita­sida idrok etadi.