Social ekonomikalıq mútajlikler hám olardıń túrleri

2. Óndiristiń ekonomikalıq mazmunı
Islep shıǵarıw procesi - bul kisilerdi ózleriniń tutınıwı ushın zárúr bolǵan materiallıq hám ruwxıy naǵıymetlerdi jaratılıwma qaratılǵan maqsetke muwapıq iskerligi bolıp tabıladı. Materiallıq hám ruwxıy naǵıymetler jaratıw, túrli xızmetler kórsetiw procesi kisiler ekonomikalıq iskerliginiń tiykarǵı tárepi bolıp tabıladı.
Ekenin aytıw kerek, hár qanday islep shıǵarıw, birinshi náwbette, miynet procesi bolıp tabıladı yamasa basqasha etip aytqanda, tábiyatdaǵı bar zatlardıń kórinisin óziniń tutınıwı ushın muwapıq halǵa keltiriw ushın etilgen miynet iskerliginen ibarat esaplanadi. Áne sol miynet processinde kisiler, bárinen burın, tábiyatmenen, onıń kúshleri hám buyımları menen hám de bir-birleri menen óz-ara málim munasábette boladılar. Islep shıǵarıw processinde bolatuǵın bul munasábetlerdiń formaları hám qásiyetlerin úyreniw hám de olardı bilgen halda islep shıǵarıwdı sanalı shólkemlestiriw joqarı maqsetke, yaǵnıy sheklengen ekonomikalıq resurslardan ónimli paydalanılǵan halda adamlardıń ósip baratuǵın mútajliklerin qandırıw maqsetine erisiwdiń birden-bir jolı bolıp tabıladı. Materiallıq naǵıymetler islep shıǵarıw hám xızmetler kórsetiwdiń ishki nizamlıqları jáne onıń rawajlanıw qásiyetleri kóplegen ekonomist ilimpazlar tárepinen kórsetip berilgen. Olar miynet kisiler jasaytuǵınınıń ulıwma tiykarı bolıp tabıladı dep táriyipleydiler. Sonday eken, miynet tutınıw bahaların jaratıwshı retinde, paydalı miynet retinde adamlardıń jasawı ushın hesh qanday social sırtqı kórinislerge baylanıslı bolmaǵan halda máńgi tábiyiy zárúriyat bolıp tabıladı, miynet bolmaǵanda kisi menen tábiyatortasında element almasıwıda múmkin bolmaǵan bolar edi.
Kisiler ózleriniń sanalı maqsetke muwapıq ónimli miyneti menen tábiyatelementlarınıń formaların ózgertirediler hám tutınıwı ushın zárúr bolǵan ónimdi payda etediler. Miynet processinde kisiler menen tábiyatortasında elementlar almasıwımenen birge insannıń ózi de hár tárepleme kámal tawıp baradı, yaǵnıy kisiler óziniń miynetke bolǵan qábiletin, bilimin asıradı hám olardı ámelde qóllawdı keńeytirip baradı.
Sonday etip, islep shıǵarıw procesi tutınıw bahalardı payda etiw ushın maqsetke muwapıq etiletuǵın háreket bolıp tabıladı, tábiyatjaratqan zatlardı kisi tutınıwı ushın ózlestirip aldılarr, kisi menen tábiyatortasındaǵı element almasıwınıń ulıwma shárti bolıp tabıladı, kisi ómiriniń máńgi tábiyiy sharayatı bolıp tabıladı.
Islep shıǵarıw procesi insaniyat rawajlanıwınıń hámme basqıshlarına, hámme mámleketlerge, el-jurtga hám xalıqlarǵa tán bolıp, ulıwma insanıylıq kategoriya bolıp tabıladı (túsinik bolıp tabıladı).
Ekenin aytıw kerek, bizde jumıs waqtıniń ádewir bólegi úy-ruwzıger jumisına tuwrı kelip atır. Qánigelerdiń esap -kitaplarına qaraǵanda, mámleket xalqı úy-ruwzıger jumıslarına jılına sarplaǵan waqıt social óndiriske sarplanǵan jumıs waqtına qaraǵanda kóbirek eken. Bunıń ústine úy-ruwzıger jumısları ádewirgine quwattı talap etedi. Bul hám soǵan uqsas basqa mısallar xojalıq xızmetler kórsetiw tarawların jáne de rawajlandırıw, úy-ruwzıger jumısların mexanizatsiyalaw imkaniyatın beretuǵın mashina hám ásbap - úskenelerdi kóplegen islep shıǵarıwdı talap etedi. Mútajlikler túri qansha kóp bolsa soǵan qaray óndiristiń tarmaq hám tarawları da keńeyip baradı. Olardı úyreniw ańsat bolıwı ushın islep shıǵarıw eki úlken tarawǵa : materiallıq islep shıǵarıw hám nomoddiy islep shıǵarıw tarawlarına ajıratıw kerek.
Óz gezeginde materiallıq islep shıǵarıw tarawı materiallıq naǵıymetlerdi islep shıǵarıw (mısalı, avtomobil, azıq-túlik ónimleri, kiyim-kesheklar hám t.b. ) hám materiallıq xızmetler kórsetiw (transport, baylanıs, sawda, xojalıq xızmet hám basqalar ) den ibarat boladı.
Nomoddiy islep shıǵarıw tarawı da nomoddiy naǵıymetlerdi islep shıǵarıw (mısalı, muzıka dóretpeleri, kórkem hám ilimiy dóretpeler, oylap tabıw hám jańa ashılıwlar) hám nomoddiy xızmetler kórsetiw (huqıqıy máslahátlar beriw, oqıtıw, bilimlerdi jetilistiriw hám basqalar) ga ajraladi`. Bul tarawlar bir-biri menen bekkem baylanısqan halda rawajlanadı hám bir-birine tásir kórsetedi.
Materiallıq islep shıǵarıw tarawlarında (sanaat, awıl xojalıǵı, qurılıs hám basqalar) zárúrli materiallıq naǵıymetler jaratıladı, xizmet kórsetiw tarawlarında bolsa hár qıylı ruwxıy naǵıymetler jaratıladı hám xızmetler kórsetiledi. Bul eki tarawdıń bir-biri menen bekkem baylanısqan halda rawajlanadı hám bir-birine tásir kórsetedi.
Materiallıq islep shıǵarıw tarawı óz gezeginde eki bólimnen— birinshi hám ekinshi bólimlerden ibarat boladı. Birinshi bólindinde islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw kárxana hám shólkemleriniń islep shıǵarıw tutınıwı ushın zárúr bolǵan qurallar — stanok, mashina, ásbap -úskene, sheki onim hám túrli materiallar islep shiǵarıladı. Ekinshi bólindinde bolsa xalıq tutınıwı ushın zárúr bolǵan tutınıw tovarları islep shiǵarıladı.
Birinshi bólindinde óndiris shıǵarıwdan shıqqan tovarlar sol jıldıń ózinde ekinshi bólimde hám xizmet kórsetiw tarawlarında islep shıǵarıw quralı retinde isletiliwi múmkin, ekinshi bólindinde jaratılǵan tovarlar hám nomoddiy tarawdıń xızmetlerin óz gezeginde birinshi bólindi ushın zárúr bolıp tabıladı. Sol sebepli olar ortasında mudami ekonomikalıq baylanıslar hám munasábetler júz bolıp turadı.
Biraq sonı atap ótiw kerekki, islep shıǵarıw procesi jámiyet rawajlanıwınıń hámme basqıshları ushın tán bolǵan ulıwma hádiyse bolsa -de, kisiler, tarawlar, kárxanalar ortasında málim forma daǵı óz-ara munasábetsiz ámelge asıwı múmkin emes. Sol sebepli islep shıǵarıw procesi bárháma málim bir social formada, yaǵnıy sol dáwirde ámel qılıp atırǵan islep shıǵarıw munasábetlerine uyqas halda ámelge asadı.
Bazar ekonomikası sharayatında hár qanday islep shıǵarıw, bir tárepden tutınıw bahanı (naflilikni) jaratıw bolıp tabıladı, ekinshi tárepden, materiallıq qurallar hám miynettiń sarıplanıwı, jańa bahanıń jaratılıwı, basqasha etip aytqanda, bahanıń ósiw procesi bolıp tabıladı.
Hár qanday ónim, sonday-aq bazar sharayatındaǵı yamasa oǵan ótiw dáwirindegi miynet jemisi de eki qıylı ózgeshelikke iye: tutınıw ma`nisine, yaǵnıy málim bir naflilikka hám mániske iye bolıp, janlı hám buyımlasqan miynet sarpınıń málim muǵdarın ózinde sáwlelendiredi. Bul tovardıń óz-ara baylanıslı hám bárháma bir-birin talap etetuǵın eki tárepi bolıp tabıladı (bul haqqında keyingi temada tolıqlaw toqtalamiz). Sol sebepli de islep shıǵarıw procesine bárháma onıń sońı maqseti menen birgelikte qaraladı. Óndiristiń maqseti sheklengen resurslardan ónimli paydalanıp, kisiler zárúriyatın qandırıw eken, onıń nátiyjesi tavar hám xızmetlerdiń natural hám baha tárepten ósiwinde kórinedi. Sol kózqarastan alǵanda islep shıǵarıw procesi bárháma naflilikni, yaǵnıy tutınıw bahanı jaratıw, kóbeytiw hám bahalardıń ósiw procesi esaplanadı, onıń tiykarǵı maqseti bolsa, tutınıw bahanı, yaǵnıy nafli tavardı jaratıwdan ibarat boladı.
Óndiristiń sheklengen resurslardan paydalanǵan halda kisiler zárúriyatın qandırıwǵa qaratılıwı hám soǵan zárúr bolǵan sapa hám muǵdarda tutınıw ma`nisi jaratıwdı bas maqset etip qoyıwı onıń social baǵdarın bildiredi. Lekin bul ulıwma social jónelis anıq adamlardıń, isbilermenlerdiń mápi menen baylanısqandagina ámelge asadı. Bazar ekonomikası sharayatında yamasa oǵan ótiw dáwirinde hár bir múlk iyesi yamasa isbilermen málim muǵdarda payda alıwdı, sarplanǵan qurallarına, pul qarjlarına salıstırǵanda kóbirek mániske ıyelewdi maqset etip qóyadı. Sol sebepli islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw procesi bir tárepden, tutınıw bahaların jaratıw procesi bolsa, ekinshi tárepden, bahanıń ósiw procesi bolıp esaplanadı.