Social ekonomikalıq mútajlikler hám olardıń túrleri

3. Óndiristiń nátiyjeleri
Social islep shıǵarıw, yaǵnıy túrli faktorlardıń háreketi nátiyjesinde júdá kóp túrdegi tovarlar hám xızmetler massasınan ibarat bolǵan milliy ónim payda boladı. Sol jaratılǵan jámi tovarlar hám xızmetler, yaǵnıy milliy ónimdiń jıl dawamındaǵı jılawdisi mámleket boyınsha óndiristiń ulıwma nátiyjesi bolıp esaplanadı.
Islep shıǵarıw procesin dawam ettiriw ushın, birinshiden, tutınıw etilgen islep shıǵarıw quralların tek baha jaǵdayındaǵana emes, bálki onı materiallıq buyım formasında da qayta qayta tiklew zárúr. Onıń ushın álbette jaratılǵan ónim quramında málim muǵdarda islep shıǵarıw quralları natural formada ámeldegi bolıwı kerek. Ekinshiden, jumısshı kúshiniń qayta tikleniwi ushın múlk iyeleri hám isbilermenlerdiń jeke tutınıwı ushın jaratılǵan ónim quramında zárúr tutınıw buyımları ámeldegi bolıwı shárt. Sol sebepli de materiallıq ónimler eki qıylı tavar ónim retinde ámeldegi boladı, bul bolsa óz gezeginde, eki iri bólindiler ortasında tavar ayırbaslaw imkaniyatın beredi. Odan tısqarı júdá kóp kárxana hám shólkemler xalıqqa túrli rayon xizmet kórsetiw menen shuǵıllanadiki, olar miynetiniń nátiyjesi xızmetlerde kórinetuǵın boladı. Bul bolsa milliy ónimdiń zárúrli bólegi hár qıylı xızmetlerden ibarat ekenligin kórsetedi. Sonday etip, jıl dawamında mámlekette jaratılǵan milliy ónim natural tárepinen úsh bólekten: islep shıǵarıw quralları, tutınıw buyımları hám hár qıylı xızmetlerden ibarat boladı.
Jıl dawamında islep shıǵarılǵan tavar hám xızmetlerdi, yaǵnıy milliy ónimdi bunday ush kóriniske bolıp úyreniw hám biliw zárúrli ilimiy hám ámeliy áhmiyetke iye esaplanadı. Sebebi olardıń hár bir túri boyınsha talap hám usınıslar úyrenilinip, talapǵa muwapıq islep shıǵarıw imkaniyatın beredi.
Jaratılǵan ónim tek ǵana natural tárepten emes, bálki baha tárepten de esapqa alınadı jáne onıń baha quramı analiz etiledi.
Jaratılǵan ónim baha tárepten de úsh bólekten ibarat boladı, yaǵnıy :
1) islep shıǵarıw processinde tutınıw etilgen islep shıǵarıw qurallar ma`nisiniń ónimge ótken bólegi (s);
2) tazadan vujudga keltirilgen ónimdiń bir bólegi, yaǵnıy, jumısshılarǵa tiyisli bólegi - zárúrli ónim ma`nisi (v);
3) tazadan vujudga keltirilgen ónimdiń múlk iyeleri, isbilermenler hám jámiyet ushın islep shıǵarılǵan qosımsha ónim ma`nisi (m) den ibarat esaplanadi. Basqasha etip aytqanda, aldınǵı islep shıǵarıw processlerinde jaratılǵan hám bul processda tutınıw etilgen islep shıǵarıw qurallarınıń ma`nisinen hám de sol islep shıǵarıw processinde jaratılǵan jańa bahadan ibarat esaplanadi. Sebebi jaratılǵan ónimdiń bir bóleginen islep shıǵarıw processinde tutınıw etilgen islep shıǵarıw qurallarınıń ornın oraw ushın paydalanıladı. Óndiristiń bárha dawam etiwi hám rawajlanıwı ushın tutınıw etilgen islep shıǵarıw quralları hár qanday ásbap -úskeneler, sheki onim, janar may hám basqa járdemshi materiallar ornın toltırıp turıwı talap etiledi. Onıń ushın islep shıǵarılǵan ónimdiń bir bóleginen paydalanıladı. Jaratılǵan ónimnen tutınıw etilgen islep shıǵarıw quralları ma`nisi chegirib taslansa, qalǵan bólegi sap ónim dep ataladı. Sonday eken, sap ónim tikkeley óndiriste bánt bolǵan menejerler, jumısshılar, dıyxanlar hám injinerler, texnikalıq xızmetkerler hám basqalardıń tazadan sarp etiw etilgen miyneti menen jaratılǵan zárúrli ónimnen hám qosımsha ónimnen ibarat esaplanadi.
Zárúrli ónim dep jumısshı hám xizmetkerler jumıs waqtıniń bir bólegi bolǵan zárúrli jumıs waqtında zárúrli miynet menen jaratılǵan, jumısshı kúshin normal jaǵdayda saqlaw hám qayta qayta tiklew ushın zárúr bolǵan ónimge aytıladı. Buǵan kelesi áwlad jumısshıların jetistiriw, yaǵnıy jumısshılardıń shańaraǵı hám balaları ushın zárúr bolǵan ónim de kiredi.
Zárúrli ónim sap ónimdiń zárúrli bólegi bolıp, tikkeley jumısshı hám xizmetkerlerge tiyisli bolıp tabıladı. Sap ónimdiń zárúrli ónimnen awısıq bólegi, yaǵnıy qosımsha jumıs waqtında qosımsha miynet menen jaratılǵan bólegi qosımsha ónim dep ataladı. Bul qosımsha ónim tikkeley jumısshına emes, bálki isbilermenlerge hám múlk iyelerine hám de mámleketke tiyisli bolıp tabıladı.
Zárúrli hám qosımsha ónim jámiyet rawajlanıwınıń derlik hámme basqıshlarına xos bolıp tabıladı. Lekin olar ortasındaǵı koefficient túrli dáwirlerde túrlishe boladı. Baslanıwiy jámáát basqarıw princpısınıń dáslepki dáwirinde jámáátles hámme adamlardıń waqtı tek zárúrli ónimdi, yaǵnıy jasaw ushın eń zárúr ónimdi tawıp jew menen bánt bolǵan. Keyinirek, yaǵnıy bul basqarıw princpınıń aqırlarına kelip, bólekan miynet ónimliligi asıp, zárúrli ónimnen artıqsha, yaǵnıy qosımsha ónim payda bolǵan jáne onıń toplanıp ayırım kisiler tárepinen ózlestiriliwi nátiyjesinde jeke menshik payda bolǵan.
Adamlıq jámiyeti rawajlanıwınıń qul iyelewshilik, feodalizm hám kapitalizm dep atalmish basqıshlarında qosımsha ónimdiń bar ekenligi haqqında hesh kim tartıs etpeydi. Lekin jámiyet rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında qosımsha ónimdiń social forması túrlishe boladı. Mısalı, qul iyelewshilik jámiyetinde qul iyelewshi sulıwundistlar tabısı, feodal jámiyetinde úsh kóriniste (barshchina, obrok, pul salıǵı ), kapitalizmda bolsa qosımsha baha kórinislerinde boladı.
Burınǵı Socialistik jámiyette kóplegen ekonomistler zárúrli hám qosımsha ónim tek jeke menshikshilik dáwirine tán dep túsinip, social múlk ámeldegi bolǵan dáwirde ol bolmaydı dep keldiler. Olar bul túsiniklerdiń umumekonomikalıq túsinik bolıp, materiallıq hasası saqlanıp qalıwın hám olardıń social forması ózgeriwin ele túsinip jetpegen edi. Lekin olar kárxanalar alıp atırǵan payda ónimdiń qaysı bólegi ekenligin, mámleket basqarıwı, qorǵaw, tálim, pán-mádeniyat ushın zárúr aqshalar qay jerden alınıwın, bul aqshalardıń túpkilikli dáregi neden ibarat ekenligin túsintirip bere almas edi. Bul teoriyalıq zárúriyat sebepli 1965 jıllardan keyin ǵana zárúrli hám qosımsha ónim ekonomikalıq ádebiyatlarda payda bolıp, ekonomistlerge túsintirila baslandı. Házir, bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde de bul túsiniklerdi biykarlaw etiwshi kisiler tabıladı.
Lekin bunday ekonomistlerge múlk iyeleri hám isbilermenler alıp atırǵan payda, procent, dividend dáramatları, mámleket salıqları, jer rentasi sıyaqlı pul kórinisindegi dáramatlardıń túpkilikli dáregi ne, olar milliy ónim qaysı bóleginiń bólistiriw degi háreket kórinisi, degen sorawǵa juwap bere almaydılar. Payda hám basqa túrli kórinistegi dáramatlar dáregin bilmew ne ushın tovarlardı óndiriwshi kárxanalar zálel kóredi-yu, onı satıwshılar payda kóredi degen sorawlarǵa da juwap beriwde panasızlıqqa alıp keledi. Olar ekonomikalıq hádiyse hám processlerdiń túpkilikli túbirine tushunmasdan, onıń júzeki táreplerin úyreniw menengine sheklenip qalǵan kórinedi.
Olardıń birden-bir tastıyıq dálili go'yo qosımsha ónim kapitalizmda ekspluataciya dárejesin kórsetiw, jumısshılar menen kapitalıstlar ortasında klasıy qarama-qarsılıqtı kórsetiw ushın K. Marks tárepinen oylap tabılǵan zat emiw. Lekin bul kásipdoshlarimiz qosımsha ónim tuwrısındaǵı oy-órisler «Ekonomika teoriyası» páni rawajlandiriwdiń uzaq tariyxına barıp taqalishini, K. Marksdan júdá aldınǵı dáwirlerde payda bolǵanlıǵın biliwmeydi. Mısalı, arab alımı Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd óziniń 1370 jılda jazılǵan «Kitap -ul-ibar» (Ibratlı mısallar kitapı ) de, yaǵnıy K. Marksdan 500 jıl aldın zárúrli hám qosımsha ónimdiń parqına barıp, olardı ajıratıp kórsete alǵan edi.
Keyinirek fiziokratlar mektebiniń tiykarlawshisi F. Kene óziniń «Ekonomikalıq keste» shıǵarmasında merkantilistlardan ayrıqsha ekonomikalıq fanda alǵa qádem tastap baylıq sawdada yamasa sırtqı sawdada kópaymasligini, ol tek óndiriste ósip kóbeyiwin, baylıqtıń bul kóbeyiwi sap ónim, ásirese qosımsha ónim ornına júz bolıwın kórsetip berdi. F. Kene islep shıǵarılǵan ónim menen etilgen ǵárejetler ortasındaǵı farqni, yaǵnıy qosımsha ónimdi sap ónim dep ataǵan edi.
Keyinirek qosımsha ónim teoriyası A. Smit hám D. Rikardolar tárepinen talay tolıq rawajlantırıldı. Olar jańa baha jalshılar tárepinen jaratılıwın, jalshınıń jumıs waqtı ekige bolınıp, zárúrli jumıs waqtında ózin hám shańaraǵın bagıw ushın zárúr bolǵan baha jaratılıwmasın, jumıs kúniniń qalǵan bólegi bolǵan qosımsha jumıs waqtında bolsa múlk iyeleri ózlestirip alatuǵın qosımsha baha jaratılıwın kórsetip bergen edi.
Bul qısqasha sheginiwden kórinip turıptı, olda, zárúrli hám qosımsha ónim túsinikleri Marksgacha ekonomikalıq ádebiyatlarda qollanilib, túsintirip kelingen eken. K. Marks bul túsiniklerdi keńlew boyitib kórsetdi, lekin ol jaǵdayda da qosımsha ónimdiń tek ǵana kapitalizmdagi social formasına, yaǵnıy onıń baha tárepine itibar berip, qosımsha baha dep ataydi hám kóbirek kapitalizmda ekspluataciya dárejesin anıqlap kórsetiw ushın isletedi.
Házirgi bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde Rossiyada keyingi (2004-2005) jıllarda baspa etilgen qatar jańa ádebiyatlarda, atap aytqanda : v. YA. Ioxin, ye. F. Barisov tárepinen jazılǵan, sonıń menen birge D. D. Sáykeskvin, A. G. Gryaznova hám T. v. CHechelovalar baslıqlıǵında avtorlar toparı tárepinen jazılıp, baspa etilgen ekonomika teoriyası dasrliklarida sap ónimdiń strukturalıq bólimleri bolǵan zárúrli hám qosımsha bahalardıń mazmunı, ónim bulish processleri, qosımsha baha túrleri, massası hám norması, olardı kóbeytiw usılları haqqındaǵı máseleler tolıq berilgen.
Bul ádebiyatlarda jazılǵanlardan kórinip turıptı, olda, qosımsha ónimdi kim qanday túsiniwinen qaramastan, mudami ámeldegi bolǵan obiektiv umumekonomikalıq kategoriya bolıp tabıladı. Lekin sonı atap ótiw kerek, házirgi dáwirdegi ádebiyatlarda da tiykarlanıp qosımsha ónimdiń bir tárepine, yaǵnıy baha tárepine itibar berilgen jáne onı qosımsha baha dep tariyplagan. Xolbuki, biz joqarıda aytqanimizdek, qosımsha baha qosımsha ónimdiń bir tárepi, yaǵnıy baha tárepi bolıp, onıń naflilik tárepi itibardan shette qalıp atır.
Qosımsha ónimdi bıykarlaw ornına onıń mazmunın, háreket formaların puqta úyrenip, jáne de kóbeytiw hám bólistiriliwin jetilistiriw jolların qıdırıwǵa kúsh jumsaw maqsetke muwapıq esaplanadı.
Sebebi qosımsha miynet hám sonlıqtan, qosımsha ónim pútkil-pútkil tariyxıy rawajlanıw dawamında islep shıǵarıwdı, pán-texnikanı, tálimdi, den sawlıqtı saqlawdı, mádeniyattı rawajlandırıwdıń ekonomikalıq dáregi bolıp kelgen hám endigiden de sonday bolıp qaladı.
Hár bir kárxanada, tarmaqta qosımsha ónimdi kóbeytiw tiykarlanıp úsh jol menen - isleytuǵınlar sanın kóbeytiw, jumıs kúnin uzaytırıw hám jumıs kúni shegarası ózgermegen halda zárúrli jumıs waqtın kemeytiw ornına qosımsha jumıs waqtın kóbeytiw jolı menen ámelge asıriladı.
Jumıs kúnin uzaytırıw jolı menen alınǵan qosımsha ónim absolyut qosımsha ónim dep, jumıs kúni ózgermegende zárúrli jumıs waqtın kemeytirip, qosımsha jumıs waqtın kóbeytiw ornına alınǵan qosımsha ónim bolsa salıstırmalı qosımsha ónim dep ataladı.
Jıl dawamında alınǵan qosımsha ónimler jıyındısı qosımsha ónim massası, onıń zárúrli ónimge qatnası bolsa (protsentte ańlatılıwı ) qosımsha ónim norması dep júritiledi.
Eger qosımsha ónim normasın m', massasın m, zárúrli ónimdi v menen belgilesak qosımsha ónim norması kórinistegi formula menen anıqlanadı. Islep shıǵarıw processinde payda bolǵan qosımsha ónim satılıw processinde paydaǵa aylanadı. Paydadan mámleket salıq retinde, ssuda kapital iyeleri bolsa procent retinde, jer iyeleri renta retinde óz úleslerin aladılar. Bul dáramat túrleri qosımsha ónimdiń sotilib, dáslepki bólistirilgennen keyingi ózgergen formaları bolıp tabıladı. Júzeki real turmısda qosımsha ónim joqarıdaǵı sırtqı kórinislerde boladı. Kimki ekonomikalıq processlerdiń túpkilikli túbirin tushunmasa, bul dáramatlardıń dáregin, qay jerde hám kim tárepinen jaratılıwın tushunmasdan qolaveradi. Paydanıń qalǵan bólegi bolsa isbilermenlerdiń sap paydası bolıp, onıń esabınan ózleriniń tutınıwın qandiradi, investitsiyanı, túrli socialbaǵdardaǵı islerdi ámelge asıradılar. Kórinip turıptı, olda, qosımsha ónimdi kóbeytiw hesh kimge zálel bermeydi, kerisinshe jámiyet aǵzalarınıń hámmesi ushın mápli bolıp tabıladı.
Ekenin aytıw kerek, qosımsha ónim menen zárúrli ónim ortasında mudamı qarama-qarsılıq hám baylanıslılıq boladı. Olardıń hár ekewinde de pútkil xalıq xojalıǵın rawajlandırıw hám jámiyet aǵzalarınıń párawanlıǵın asırıw maqsetleri jolında paydalanıladı.

Zárúrli hám qosımsha ónimdiń sotilib aqshaǵa aynalǵannan keyin ózgergen formaları.

Lekin olardıń sap milliy ónim degi úlesi túrli faktorlar tásirinde, mısalı, texnika rawajlanıwınıń rawajlanıwı, social islep shıǵarıw quramınıń ózgeriwi, miynet ońimdarlıǵınıń asıwı nátiyjesinde ózgerip turadı. Miynet ońimdarlıǵınıń ósiwi nátiyjesinde zárúrli ónimdiń absolyut muǵdarı ósińki halda sap milliy ónim degi úlesi azayıp, qosımsha ónimdiń úlesi asıp baradı.
Házirgi dáwirdegi bazar ekonomikasına tiyisli ádebiyatlarda islep shıǵarıw faktorları menen onıń nátiyjeleri ortasındaǵı baylanıslılıqtı islep shıǵarıw funkciyası dep ataydılar. Mısalı, islep shıǵarıw faktorları - jer (E), kapital (K) hám jumısshı kúshi (I) ni óndiriste qóllawdan alınǵan ónimdi M den ibarat dep shama menen oylasak, islep shıǵarıw funkciyası den ibarat boladı.
Bul formula óndiriske tartılǵan faktorlardıń, yaǵnıy sarp etiwlerdiń hár birligi ornına alınǵan ónimdi ańlatadı hám itibardı kem resurs sarplap, kóbirek ónim alıw múmkinshiligin qıdırıwǵa qaratadı. Odan tısqarı, bul kórsetkish hár bir ónim birligin óndiriske hám kóbeytiw mólsherlengen ónim kólemin óndiriske qansha resurs sarpı talap etiliwin anıqlaw imkaniyatın beredi.
Óndiriste paydalaniletuǵın hár qıylı faktorlar sarpın bır jola yamasa olardıń ayırım túrlerin kóbeytiw jolı menen ónim kólemin kóbeytiw múmkin. Lekin basqa faktorlar hám sharayatlar teń bolǵanı halda ayırım faktorlar sarpın asırıw jolı menen ónimdi sheksiz kópaytirib bolmaydı. Mısalı, firma yamasa kárxanada islep shıǵarıw ımaratları, mashina, stanok hám basqa ásbap -úskeneler sanı hám sapası ózgermegen halda jumısshılar sanın hám sheki onimdi kóbeytiw jolı menen ónimdi málim muǵdarda asırıw múmkin. Bunda jay hám ásbap -úskenelerden paydalanıw dárejesi asıriladı, yaǵnıy olar to'xtovsiz isletiledi, ilgeri bir smenada islep atirǵan bolsa endi eki yamasa úsh smenada isletiwge eriwiladi. Biraq málim dárejege barǵannan keyin qosımsha tartılǵan jumısshı kúshi yamasa sheki onimler nátiyjesi azayadı. Ekinshiden, islep turǵan jumısshılar sanı ózgermegen halda olardı jańa texnika hám texnologiyalar menen qurallandırıw, yaǵnıy hár bir jumısshına tuwrı keletuǵın kapital muǵdarın asırıw esabına da ónimdi kóbeytiwge erisiw múmkin. Lekin bul process da sheksiz emes. Bunda faktorlardan paydalanıw hám olardıń muǵdarın asırıw ornına alınǵan ónimdi úsh qıylı ólshemde o'lchaydilar: ulıwma ónim, ortasha ónim hám sońǵı qosılǵan ónim.
Ulıwma ónim tartılǵan tiykarǵı kapital, jumısshı kúshi, sheki onim hám materiallardan paydalanıw ornına alınǵan ónimdiń absolyut kólemi bolıp tabıladı.
Ortasha ónim bolsa tartılǵan hár bir jumısshı kúshi yamasa kapitaldıń bir birligine tuwrı keletuǵın ónimge aytıladı. Bul bolsa ulıwma ónim muǵdarın ulıwma faktor (jumısshı kúshi yamasa kapital ) muǵdarına bolıw jolı menen anıqlanadı :. Sońǵı qosılǵan ónim dep eń sońǵı qosılǵan faktor (kapital yamasa jumısshı kúshi) ornına ósińki ónimge aytıladı.
Mısalı, bıltır 100 dana jumısshı kúshi járdeminde 100 mıń sumlıq ónim alınǵan bolsa, bıyılǵı jılı 120 jumısshı kúshi islep 130 mıń sumlıq ónim alınsa, 20 dana qosılǵan jumısshı, 30 mıń bolsa sońǵı qosılǵan ónim boladı.
Bul aqırǵı qosılǵan ónim (ósińki) muǵdarın sońǵı qosılǵan (ósińki) jumısshı kúshi yamasa kapital muǵdarına bolıw jolı menen qosılǵan faktor, yaǵnıy qosılǵan kapital yamasa qosılǵan jumısshı kúshi ónimliligi anıqlanadı, yaǵnıy:

Hár bir qosılǵan faktor ornına alınǵan qosılǵan ónim bolsa sońǵı qosılǵan faktor ónimliligi dep aytıladı.

Batıs ádebiyatlarında qosılǵan ónimdi anıqlaw ushın hámme faktorlar alınbaydı, bálki bólek alınǵan bir faktor alıp kórsetiledi. Mısalı, basqa sharayatlar teń bolǵanda sheki onim yamasa jumısshı kúshiniń ósińkiligi názerge alınıp, onıń ornına alınǵan, yaǵnıy qosılǵan ónim anıqlanadı.
Joqarıda aytqanimizdek, bólek alınǵan faktor ornına qosılǵan ónim málim dárejege barǵannan keyin azaya baslaydı. Bul azayıw ásirese onıń hár birligi ornına qosılǵan ónimde anıq bilinedi. Mine sol qosılǵan faktor ońimdarlıǵınıń tómenlewine qaray, marjinalistlarning wákilleri ónimliliktiń azayıp barıw nızamı degen nızamdı jańalıq ashıwǵan.
Olardıń ideyası boyınsha hár bir keyingi etilgen ǵárejet yamasa faktor aldınǵısına qaraǵanda kem nátiyje beredi hám aqıbette ulıwma ortasha ónim de tómenlep ketedi.
Bul nızamdı olar ekonomikanıń universal nızamı dep daǵaza etediler jáne onı tastıyıqlaw ushın kópden-kóp jer bir birligine (gektarǵa ) sarplanǵan qosımsha kapital ońimdarlıǵınıń tómenlep barıwın kórsetediler.
Bul nızam daǵaza etilgenine 100 jıldan kóbirek waqıt ótti, ol dáwirlerde pán-texnika jetkilikli rawajlanbaǵan edi. Bunday sharayatta ol tuwrı bolǵan. Lekin házirgi pán-texnika hám texnologiya tez rawajlanıp, jańalıqlar óndiriske engizilip turǵan dáwirde bul nızamnıń ámel etpesligi derlik hámme ádebiyatlarda hám hámme ekonomist ilimpazlar tárepinen tán alınıp atır.
Sonday etip keyingi tartılǵan faktor yamasa ǵárejet ońimdarlıǵınıń tómenlep barıw nızamı tómendegishe tórt jaǵdayda ámel etiwi múmkin:
1) óndiristiń basqa faktorları ózgermay tek bir faktor to'xtovsiz asırılǵanda ;
2) pán-texnika taraqqiy etpegende yamasa óndiriske tartinmaganda;
3) faktorlar ortasındaǵı muǵdarlıq hám sapalı koefficientler buzılǵanda ;
4) shárt-sharayattı esapqa almastan ǵárejetler xo'jasizlarcha, soqır-ko'rona ámelge asırılǵanda ;
Joqarıda belgilengennen basqa jaǵdaylarda bul nızam ámel etpeydi.