Социология и психология управления как отрасли науки
-rasm. Ikki davr uchun optimal iste’mol
Download 0.65 Mb. Pdf ko'rish
|
6.1-мавзу
- Bu sahifa navigatsiya:
- Irving Fisher
- Eyler tenglamasi
|
6.1-rasm. Ikki davr uchun optimal iste’mol.
Faraz qilamizki, agar C0 barqaror bo‘lsa, C0 oshsa, u holda naflik ortadi. Bundan tashqari, agar C0 barqaror bo‘lsa, C1 ortib borsa, u holda naflik ortadi deb faraz qilamiz. Ushbu taxminlar bilan (6.3) naflik maksimal darajaga ko‘tarilganda tenglik bilan bajarilishi kerak. Bu tenglamada agar 0 va 1 davrdagi barcha daromadlar 1-davrdagi iste’molga sarflanganda nima bo‘lishini ko‘rish uchun C0 = 0 ni o‘rnatsak, u holda C1 = (1+r)Y0 + Y1 va A = (1+r)Y0 + Y1 orqali aniqlanadi. 6.1-rasmda biz gorizontal o‘qda C0 va vertikal o‘qda C1 ni olamiz hamda budjet cheklash tenglamasining grafigini chizamiz. Bu grafik qiyaligi -(1+r) va vertikal kesma A ga teng. Buning sababi (6.3) tenglik bilan quyidagicha yozilishi mumkin. 6.4 Tenglamani ifodalovchi grafik (6.4) vaqtlar oralig‘idagi budjet chizig‘i deb ataladi. Ui yordamchi dastur darajasi bo‘lsin. U holda U(C0, C1) = Ui bo‘ladigan (C0, C1) yig‘indisi inferent egri chiziq deyiladi. 6.1-rasmda naflikning uchta darajasi U0, U1, U2 uchun uchta befarqlik egri chizilgan. Ushbu vaqtlar oralig‘idagi befarqlik egri chiziqlari iqtisodchi Irving Fisher (1867–1947) tomonidan o‘rganilgan va ular Fisherning befarqlik egri chizig‘i deb ataladi. Iqtisodiyotda biz befarqlik egri chizig‘ining shakli 6.1-rasmdagi kabi kelib chiqishi qavariq deb o‘ylaymiz. Chunki, C0 barqaror U0 joylashgan barcha (C0, C1) lar (6.4) va chiziq ostidagi barcha (C0, C1) budjet cheklovini (6.3) qondiradi. Budjet cheklovini qanoatlantiradigan barcha (C0, C1) lar orasida naflikni maksimal darajaga ko‘taruvchisi befarqlik egri chizig‘i budjet cheklash chizig‘iga tegib turgani hisoblanadi. Rasmda C0, C1 - budjet cheklovi ostida naflikni maksimal darajada oshiradigan kombinatsiyadir. Agar C0 daromad Y0 dan kichik bo‘lsa, iste’molchi farqni tejaydi. Agar C0 daromad Y0 dan katta bo‘lsa, iste’molchi farqni qarzga oladi. Bemor iste’molchining befarqlik egri chizig‘ining qiyaligi nisbatan yotiq bo‘ladi. Hozirgi iste’mol (C0) bir birlikka oshganda, kelajakda iste’mol (C1) bir xil naflik darajasini saqlab qolish uchun nisbatan kichik miqdorga kamayishi kerak. Boshqa narsalar teng bo‘lsa, sabr-toqatli iste’molchi kamroq iste’mol qilishga va ko‘proq tejashga intiladi. Statsionar iste’molchining befarqlik egri chizig‘ining qiyaligi nisbatan tik. Hozirgi iste’mol (C0) bir birlikka oshganda, kelajakda iste’mol (C1) bir xil naflik darajasini saqlab qolish uchun nisbatan katta miqdorga kamayishi kerak. Boshqa narsalar teng bo‘lsa, sabrli iste’molchi ko‘proq hozirgi iste’molga ega bo‘ladi va kamroq tejashga (yoki ko‘proq qarz olishga) intiladi. Shunday qilib, befarqlik egri chizig‘ining qiyaligi tejash va qarz olish qarorlari uchun muhimdir. Befarqlik egri chizig‘ining qiyaligi manfiy bo‘lib, uning mutlaq qiymati almashtirishning chegaraviy tezligi deb ataladi. Almashtirishning chegaraviy darajasi hozirgi iste’molning chegaraviy nafligi va kelajakdagi iste’molning chegaraviy nafliligi nisbati bilan ifodalanishi mumkin. Hozirgi iste’molning chegaraviy nafligi C1 o‘zgarmas bo‘lganda (bu qisman hosila deb ataladi) C0 ga nisbatan U(C0, C1) hosilasi sifatida aniqlanadi va quyidagicha belgilanadi. 6.5 Kelajakdagi iste’molning chegaraviy nafligi C0 o‘zgarmas bo‘lganda C1 ga nisbatan U(C0, C1) hosilasi sifatida aniqlanadi. 6.6 Chekli almashtirish darajasi hozirgi iste’molning chegaraviy nafligining kelajakdagi iste’molning chegaraviy nafligiga nisbati sifatida aniqlanadi. 6.7 6.1-rasmda bo‘lgani kabi, befarqlik egri chizig‘ining qiyaligi naflik maksimal darajaga ko‘tarilganda vaqtlar oralig‘idagi budjet chizig‘ining qiyaligiga teng. Shu sababli, hozirgi va kelajakdagi iste’molning optimal kombinatsiyasida baholangan chekli almashtirish darajasi (C0*, C1*) budjet chizig‘i nishabning mutlaq qiymatiga teng bo‘lib, u +1 foiz stavkasi hisoblanadi. Ya’ni, 6.8 Bu mikroiqtisodiyotda naflikni optimallashtirish shartining qo‘llanilishi bo‘lib, ikki tovar o‘rtasidagi almashtirishning chegaraviy tezligi vaqtlar oralig‘idagi naflilikni optimallashtirishga nisbatan narxga tengdir. Bu shart Eyler tenglamasi deb ataladi. Vaqtni diskontlash modeli - Eyler tenglamasi deyiladi. Ikki davrli modelni tushunish va tahlil qilishda ba’zi amaliy muammolar uchun uch va undan ortiq davrli umumiy ko‘p davrli modeldan olgan tushunchamiz asosan bir xil bo‘lishi mumkin. Boshqa dastur muammolari uchun esa ikki davrli modeldan olingan natijalar mos kelmasligi mumkin. Misol uchun, 3 yildan keyin nafaqaga chiqadigan tadbirkorni ko‘rib chiqaylik. U bu yil qancha iste’mol qilish va tejash haqida o‘ylaydi. Variantlardan biri bu yil ko‘p iste’mol qilishdan zavqlanish va keyingi yilda pensiya uchun pul yig‘ishni boshlashdir. Ushbu ko‘rsatkich jozibali ko‘rinadi. Ya’ni, bu yerda pensiya uchun tejashni kechiktirish vasvasasi mavjud. Ushbu turdagi muammolar haqida o‘ylash uchun uch yoki undan ko‘proq davr bilan bog‘liq modellardan foydalanish kerak. Naflik chegarasi iste’mol oshgani sayin kamayuvchi chekli naflik qonunini qanoatlantiradi deb hisoblangan (u``(C)≤ 0). Bu yerda u``(C)<0 qat’iy tengsizlik amalqiladi deb faraz qilamiz. Keyin chekli naflik ikki davrda bir xil bo‘lib qolishi uchun iste’mol bir xil bo‘lishi kerak. Bu barcha ikki davr uchun amal qilganligi sababli, iste’mol barcha davrlarda o‘zgarmaydi, biz barcha Ct ni C da barqaror bo‘lishiga ruxsat berishimiz va iste’molning optimal darajasini olish uchun C ni hal qilishimiz mumkin. Optimal iste’mol darajasi tenglamaning o‘ng tomoniga bog‘liq, bu doimiy daromad bo‘lgan, lekin doimiy daromadga qo‘shgan hissasidan tashqari har bir davrdagi daromad bo‘yicha emas, balki joriy va kelajakdagi mehnat daromadlarining hozirgi diskontlangan qiymatidir. Doimiy daromad gipotezasi ushbu modelni biznes siklining o‘zgarishi va shunga o‘xshash boshqa omillar tufayli daromadning vaqtinchalik o‘zgarishiga iste’molning javobiga qo‘llaydi. Retsessiya tufayli daromad sezilarli darajada kamaysa ham, o‘zgarish vaqtinchalik ekan, iste’mol o‘zgarmasligi kerak. Iste’molchi iste’molni bir xil darajada ushlab turish uchun o‘zi to‘plagan aktivlardan qarz olishi yoki mablag‘larini jalb qilishi taxmin qilinadi. Hayotiy sikl gipotezasi ushbu modelni iste’molchining butun hayotiga ifodalaydi. Maktab yillari va pensiya yillarida daromad past bo‘lsa ham, iste’mol ish yillaridagi kabi bo‘lishi taxmin qilinadi. Foiz stavkasi yuqori va δ(1+r)>1 bo‘lsa, u`(Ct)>u`(Ct+1). Vaqt o‘tishi bilan chekli naflik pasayganligi sababli, iste’molning optimal darajasi vaqt o‘tishi bilan ortib boradi. Model haqiqiy ma’lumotlarga qo‘llanilganda, ko‘rib chiqish uchun bu kabi turli omillarni qo‘shish kerak. Biroq doimiy daromad gipotezasi va hayot sikli gipotezasining mohiyatini ifodalaydi. |
