Sotsialliq pa`nler kafedrasi tariyx h‟a‟m h‟uqıq fakul`tetinin` 4-kurs studenti Utepergenova Tamaraxan Polatovnanın’

Ma`deniyattı «empirikalıq» tu`sindiriw menen birge, ma`deniyattı 
tu`sindiriwde «aksilogiyalıq» usıl da qollanıladı.
33
Bul usılda ma`deniyat 
ja`miyette qaliplesken bahalıqlar sisteması sıpatında tu`sindiriledi. Bul usıldın` 
ustinlik ta`repi ma`deniyat tek predmetlik qubılıs sıpatında qaralmay, ol insannın‟ 
du`n`yag`a qatnasın an`latıwın ko`rsetiwinde. Bah‟alıqlar teoriyası menen 
ayrıqsha ilim aksiologiya shug‟ıllanadı. 
Ruxıy bah‟alıqlar dep- ja‟miyetshilik ta‟repinen joqarı bah‟alang‟an, 
ma‟deniyat faktine aynalg‟an, adamnın‟ estetikalıq, intellektuallıq iskerlik 
na‟tiyjesine aytamız. Ha‟mme do‟retiwshilik iskerlikte bul talaplarg‟a juwap bere 
almaydı. Uqıpsız su‟wretshi do‟retkesh jumıs ruxıy bah‟alıq bola almaydı. 
Adamzattın‟ ma‟deniyat g‟a‟ziynesin qurawshı ruxıy bah‟alıqlar eki belgi 
boyınsha klassifikatsiyalanadı: a) mazmunı boyınsha h‟a‟m b) tarqalıw da‟rejesi 
boyınsha. 
Mazmunı boyınsha ruxıy bah‟alıqlar ilimiy, a‟dep-ikramlıq h‟a‟m iskusstvo 
bah‟alıqlarına bo‟linedi. 
İlimiy bah‟alıqlar, ayırım ilimiy jetiskenlikler ishinde u‟lken qa‟wip jasırınıp 
turadı, olar adamlardın‟ h‟a‟tte pu‟tkil du‟nyanın‟ ta‟g‟diyrine qa‟wip tuwdıradı, 
mısalı, atom bombaları. Anglichan izertlewshisi R.Xigginc atap o‟tkenindey, 
“‟Bizin‟ a‟sirimiz aqıl-oy a‟siri h‟a‟m sonın‟ menen birge kollektivlik oysızlıq 
a‟siri bolıp tabıladı. Biz o‟zlerimizdi bayıttıq, biraq jerimizdi jarlılatıp qoydıq. 
33
Қараң: Бердимуратова А.К. Культура как объект философского анализа. Вестник ККфилиал Академии 
наук Уз. 2005. 6-сан. 25б. 

---

Shınlıqtı izley otırıp, biz bir demde o‟mirdi joq etiwdin‟ sırın ashtıq. İlim h‟a‟m 
texnologiyanın‟ baqlaw astınan shıg‟ıp ketkeninin‟ guwası boldıq... Obektiv aqıl-
oydın‟ suwıq, jaqtı nurı bizin‟ ko‟zimizdi din h‟a‟m qıyalımız tiykarında payda 
bolg‟an h‟aqıyqatlıqtan go‟re ko‟birek qamastırdı”‟
qq
A‟dep-ikramlıq bah‟alıqları ilimiy bah‟alıqlardan tu‟ptep ayırılıp turadı. Eger 
ilimnin‟ wazıypası-adamdı qorshag‟an du‟nyanı tu‟siniw h‟a‟m tu‟sindiriw bolsa, 
ol a‟dep-ikramlıqtın‟, moraldın‟ aldına qoyg‟an ma‟selesi-adamnın‟ basqa 
adaamlarg‟a, o‟zine h‟a‟m ta‟biyatqa qatnasın jetilistiriwden ibarat. Bulardın‟ 
h‟a‟mmesi adamnın‟ jaqsılıg‟ına qaratılg‟an a‟dep-ikramlıq normalarında, u‟rip-
a‟detlerde da‟stu‟rlerde, qag‟ıydalarda o‟zko‟rinisin tabadı.
Ko‟rkem bah‟alıqlarg‟a yamasa iskusstvo bah‟alıqlarg‟a adamnın‟ tek aqılı 
g‟ana emes, al barlıq psixikalıq ku‟shi, sezimleri a‟h‟miyetke iye bolg‟an ru-xıy 
iskerliktin‟ na‟tiyjeleri kiredi.
İskusstvonın‟ predmeti-tek sırtqı du‟nya h‟a‟m adamlar arasındag‟ı qarım-
qatnas emes, al adamnın‟ ishki subektiv du‟nyası boladı. Ko‟rkem ma‟deniy 
bah‟alıqtı jaratar eken, adam en‟ aldı menen h‟a‟m ko‟birek ilhamg‟a h‟a‟m 
intiutsiyag‟a bag‟ınadı. Ko‟rkem bah‟alıqlar irratsionallıq xarakterge iye h‟a‟m o‟z 
do‟retiwshisinin‟ qolın anıq sa‟wlelendirip turadı. 
Tarqalıw da‟rejesi boyınsha ruxıy bah‟alıqlar ulıwmainsanıylıq, milliy,
sotsiallıq-qatlamlıq, gruppalıq, semyalıq, individual jeke bolıp bo‟linedi. 
Ulıwma insanıylıq bah‟alıqlar dep h‟a‟m waqıt h‟a‟m ken‟islik aralıq 
masshtabta ko‟p sanlı adamlar ta‟repinen qabıllang‟an h‟a‟m moyınlang‟an 
bah‟alıqlarg‟a aytamız. Olarg‟a en‟ a‟h‟miyetli barlıq turmıslıq shınlıqlar, 
du‟nyayalıq iskusstvo du‟rdanaları, ata-anag‟a h‟u‟rmet, tuwılg‟an jerge 
muh‟abbat, doslıq, miyirbanlıq, danalıq, tuwısqanlıq, go‟zzallıq h‟.t.b. turaqlı 
a‟dep-ikramlıq normaları kiredi. Du‟nyalıq dinlerde a‟dep-ikramlıqqa baylanıs-lı 
bolg‟an na‟siyatlar birdey keledi. Olardın‟ ko‟pshiligi h‟a‟zirgi ku‟nde de insan 
h‟uqıqlarında o‟z ko‟rinisin tawmaqta. BMSh, YuNESKO, YuNİSEF usag‟an 
xalıqaralıq sho‟lkemlerdin‟ is h‟a‟reketleri, ulıwmainsanıylıq normalarg‟a 
tiykarlang‟an. 

---

Milliy bah‟alıqlar h‟a‟r bir xalıqtın‟ h‟a‟m jeke adamnın‟ o‟mirinde 
a‟h‟miyetli orındı iyeleydi. Ulıwmainsanıylıq bah‟alıqlarg‟a salıstırg‟anda olar 
konkretlestirilgen h‟a‟m materiallasqan: Bizler ushın milliy bah‟alıqlar bular 
“‟Alpamıs”‟, „‟Qırq qız”‟, h‟a‟m Berdaq, h‟a‟m qaraqalpaq ma‟deniyatı, 
frantsuzlar ushın Eyfel minarası, Luvr muzeyi h‟a‟m basqa da frantsuzlardı 
frantsuz qılıp turg‟an ko‟p g‟ana materiallıq h‟a‟m ruxıy bah‟alıqlar boladı. 
Bir so‟z benen aytqanda milliy ruxıy bah‟alıqlar anaw yamasa mınaw xalıqtın‟ 
ma‟deniyatının‟ o‟zine ta‟n o‟zgesheligin quraytug‟ın barlıq na‟rseler bola aladı. 
Sotsiallıq-klasslıq bah‟alıqlar sotsiallıq qatlamlardın‟ h‟a‟m ayırım klasslardın‟ 
qızıg‟ıwshılıqları h‟a‟m du‟nyatanımı menen baylanıslı. Ulıwma alg‟anda 
sotsiallıq bah‟alıqlar milliy h‟a‟m ulıwma insanıylıq bah‟alıqlarg‟a qarag‟anda 
turaqlılıqqa iye. Ja‟miyettin‟ demokratizatsiyalanıwı menen olar ‟shayılıp‟ ketiwi 
mu‟mkin. Gruppalıq bah‟alıqlarg‟a turar jeri yamasa jas ko‟rsetkishi boyınsha 
birikken adamlardın‟ kishkene toparının‟ bah‟alıqları kiredi. Ha‟r qıylı sektalar, 
pastalar, rokerler, metallistler birlespelerinin‟ ma‟deniyatı ja‟miyette u‟stemlik 
etiwshi bah‟alıqlar menen konfliktli jag‟dayda boladı, olar menen qarama-qarsı 
keledi. Ma‟selen, XX a‟sirdin‟ 60-shı jılları ken‟ tarqala baslag‟an Xippiler 
h‟a‟reketi amerikalıqlar ushın bah‟alılıq esaplang‟an tınımsız miynet, materiallıq 
a‟wmet, ratsionalizm, konformizm usag‟an ideyalardı biykarlaydı. 
Adamlardın‟ en‟ a‟yyemgi h‟a‟m a‟h‟miyetli gruppası, ja‟miyettin‟ negizi-
shan‟araq (semya) bolıp tabıladı. Pu‟tkil adamzattın‟ keleshegi usı kishkene 
ja‟miyettin‟ fizikalıq h‟a‟m a‟dep-ikramlıq salamatlıg‟ına baylanıslı. Sonlıqtan 
semyalıq bah‟alıqlardın‟ roli ma‟deniyattın‟ qa‟liplesiwinde ju‟da‟ u‟lken 
a‟h‟miyetke iye boladı. 
Semyalıq bah‟alıqlarg‟a shan‟araqtag‟ı barlıq unamlı a‟dep-ikramlıq, ko‟rkem 
iskusstvolıq, professionallıq, ku‟ndelikli turmısındag‟ı da‟stu‟rler kiredi. 
İndividuallıq-jeke bah‟alıqlarg‟a bir adam ushın qa‟dirli bolg‟an zatlar h‟a‟m 
ideyalar kiredi. Olar adamnın‟ o‟zi ta‟repinen do‟retilgen yamasa qorshag‟an 
sotsiallıq-ma‟deniy ortalıqtan alıng‟an bolıwı mu‟mkin. Mısalı jas waqıtta biraz 
adamlar qosıqlar jazadı, biraq olar ken‟ ja‟miyettshilikke tarqalmag‟an bolıwı 
mu‟mkin. Ol qosıqlar do‟retiwshisi ushın jeke bah‟alıq bolıp qaladı. İndividuallıq-

---

jeke bah‟alıqlar insannın‟ ishki du‟nyasının‟ kewil sarayının‟ ko‟rsetkishi bolıp 
tabıladı. Olardın‟ sapası, h‟a‟r qıylılıg‟ı, mazmunı h‟a‟m teren‟ligi boyınsha 
shaxstın‟ ma‟deniyatlıg‟ının‟ da‟rejesin biliwge boladı.
Biraq bul usılda ma`deniyat tek ruwxıy qubılıs sıpatında tusinilip qaladı.