So‘z boshi тoshkent Farmatsevtika institutining farmatsevtika fakulteti «Dori turlari texnologiyasi»

9-rasm. Emulsiyalarni SFM bilan stabillash sxemasi: 
M- moy; S- suv. 

---

Olinadigan boshlang‘ich materiallar va tayyorlash usuliga ko‘ra emulsiyalar: urug‘dan tayyorlanadigan (Emulsa 
ex semenibus) va moydan tayyorlanadigan (Emulsa ex oleosis) emulsiyalarga bo‘linadi. 
Urug‘dan emulsiyalar tayyorlashda shirin bodom mag‘izi, qovoq, yeryong‘oq urug‘laridan foydalaniladi. Agar 
urug‘ miqdori ko‘rsatilmasa 100 g emulsiya tayyorlash uchun 10 g urug‘ olinadi. 
Urug‘ qobiqlarining xususiyatiga qarab ularga turli usulda ishlov beriladi. Urug‘ qobig‘ini iliq suvda 
maseratsiyalab so‘ng olib tashlanadi (shirin bodom urug‘i, yeryong‘oq); qovoq urug‘ining qattiq po‘stlog‘ini esa 
quruq holda tozalab olinadi. Ichki yumshoq yashil rangli qobig‘i qoldiriladi. 
Urug‘dan emulsiya tayyorlashda maxsus emulsion hovonchadan foydalaniladi. Dastlab urug‘ quruq holida 
maydalanadi, so‘ng urug‘ning 1/10 qismi miqdorida suv qo‘shib bo‘tqasimon massa hosil qilinadi. Qolgan suv oz-
ozdan qo‘shilib tayyor emulsiya 2 qavat dokadan tegishli idishga suziladi (qovoq urug‘idan tayyorlanadigan 
emulsiya bundan mustasno, ya’ni suzilmaydi) va suv bilan kerakli og‘irlikkacha yetkaziladi. 
Suvda eriydigan moddalarni emulsiyaga uni suyultirish uchun kerak bo‘ladigan suvning bir qismida eritib 
qo‘shiladi. Erimaydigan moddalar oldin bir o‘zi, so‘ng tayyor emulsiya ishtirokida maydalanib, emulsiya tarkibiga 
qo‘shiladi. 
Moyli emulsiyalar kanakunjut, bodom, shaftoli va baliq moyi kabi moylardan tayyorlanadi. Agar retseptda moy 
miqdori ko‘rsatilmasa 100 g emulsiya tayyorlash uchun 10 g bodom yoki shaftoli moyi olinadi. Тindirmalar, 
sharbatlar, suyuq ekstraktlar, spirtli eritmalar tayyor emulsiyaga suyultirib, so‘ng qo‘shiladi, aks holda emulsiya 
turg‘unligi yo‘qoladi. 
Suvda eriydigan moddalar (xloralgidrat, natriy bromid, geksametilentetramin va h.k.) birlamchi emulsiyani 
suyultirish uchun olinadigan suvning 1/3—1/4 qismida eritib olinadi va tayyor emulsiyaga qo‘shiladi. 
Moyda eriydigan moddalar kamfora, mentol, efir moylari, bromkamfora, anestezin, timol va boshqalar moyda 
eritib olinadi va moyli eritma emulsiyalanadi. Fenilsalisilat va benzonaftol bundan mustasno. Emulgator miqdori 
moyli eritma miqdoridan kelib chiqib hisoblab topiladi. 
Suvda ham, moyda ham erimaydigan moddalar, ya’ni vismut tuzlari, tanalbin va boshqalar birlamchi emulsiya 
tarkibiga maydalangan kukun holida moy bilan yaxshilab aralashtirib qo‘shiladi, shunday qilinganda moyning 
dispergirlanishi (zarrachalarning maydalanishi) yanada yaxshilanadi. Fenilsalisilat va benzonaftol esa tayyor 
emulsiya bilan dispergirlanib qo‘shiladi, agar ularni moyda eritib qo‘shilsa, antiseptik ta’siri ancha kamayib ketadi. 
Uni turg‘unlashtirish uchun fenilsalisilat va benzonaftol miqdorini yarmicha emulgator qo‘shiladi.
Agar tayyorlanadigan emulsiya 3 litrgacha bo‘lsa, uni emulsiya va suspenziya aralashtirgichi asbobi yordamida 
tayyorlanadi. Тayyor emulsiya ikki qavat dokadan suziladi. 
Emulsiyalar «ex tempore» tayyorlanadi va unga «Ishlatilishdan oldin chayqatilsin», «Salqin joyda saqlansin» 
degan yorliq yopishtiriladi.
Moyli emulsiyalar tayyorlash ikki bosqichdan iborat: 
— birlamchi emulsiyalarni tayyorlash; 
— birlamchi emulsiyani kerakli miqdordagi suv bilan suyultirish. 
Emulsiya tayyorlashning eng nozik pallasi — birlamchi emulsiyani olish jarayonidir. Agar birlamchi emulsiya 
yaxshi chiqmasa, ya’ni uni suyultirganda katta-katta moy tomchilari ko‘rinsa, uni qaytadan tayyorlagan ma’qul. 
Shuning uchun birlamchi emulsiya tayyorlashda quyidagilarga alohida e’tibor berish lozim: 
1. Birinchi navbatda hovonchaga emulgator solinib, yaxshilab maydalanadi, so‘ng moy va suv qo‘shiladi. 
2. Massani aralashtirish davomida hovoncha dastasi faqat bir tomonlama soat strelkasi bo‘yicha 
harakatlantiriladi. Bunda yog‘ zarrachalari (tomchilari) qovushqoq muhitda ip kabi cho‘ziladi va uzilganda 
emulgator qobig‘i bilan qoplanib emulgatorlar bilan o‘ralgan sharchalar ko‘rinishida bo‘ladi. Agar dasta bir 
tomonlama harakatlantirilmasa moy tomchilarining ipsimon cho‘zilishi kamayib, tomchilar to‘qnashib, qo‘shilib 
yiriklashadi — koalessensiyalanadi, disperslanish jarayoni qiyinlashadi. Dastani shunday tutish kerakki, uni sathi 
hovoncha devoriga maksimal darajada tegib tursin. Bunda dasta emulgirlanuvchi massani nafaqat aralashtirsin, balki 
uni havo bilan to‘yintirsin. 
3. Birlamchi emulsiya tayyorlashda ishlatiladigan moyning haroratini ham e’tiborga olish lozim. Agar moy 
harorati 15°C dan past bo‘lsa qattiq triglitseridlar cho‘kmaga tushib qolib, emulgirlash qiyinlashadi.
4. Birlamchi emulsiya tarkibiga kiruvchi ingrediyentlar yaxshi aralashishi uchun tayyorlash jarayonida vaqti-
vaqti bilan massani bir necha bor sellyuloid plastinka yordamida hovoncha devorlaridan sidirib markazga yig‘ib 
turish kerak. So‘ng oz-ozdan qolgan suvni qo‘shib emulsiya korpusi suyultiriladi. 
Birlamchi emulsiya hosil qilishning uch xil usuli mavjud: 
1. Kontinental usul adabiyotlarga Bodrimon usuli deb kiritilgan. Bunda emulgator bilan moy aralashmasiga oz-
ozdan suv qo‘shib boriladi. 

---

Quruq hovonchaga emulgatorning optimal miqdori solinadi va yaxshilab maydalanadi, so‘ng unga moy qo‘shib 
hovoncha dastasi bilan bir xil massa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi, bunda oleozol hosil bo‘ladi. Bu massaga moy 
va emulgatorning yarmiga teng miqdorda tomchilab suv qo‘shiladi (jelatoza yoki arab yelimi olinganda) va o‘ziga 
xos tovush chiqquncha aralashtiriladi. Bunda aralashma qaymoqsimon massaga ega bo‘ladi, bir tomchi suv 
hovoncha devoridan tomizilganda oq iz qoldiradi, bu esa birlamchi emulsiya tayyor bo‘lganini, erkin yog‘ yuzasi 
yo‘qligini bildiradi. Agar birlamchi emulsiya tayyor bo‘lmasa, tomizilgan suv tomchisi oqmaydi. 
Emulgirlash tugagach birlamchi emulsiyaning teskari turdagi emulsiyasi hosil bo‘lishini oldini olish uchun 5—
10 daqiqaga qoldiriladi, so‘ngra yana bir marotaba aralashtiriladi. Bu usul bilan yaxshi emulsiya hosil bo‘lishida 
hovoncha va emulgatorning quruq bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Agar emulgator nam bo‘lsa, moy uni ho‘llay 
olmaydi. 
2. Inglizcha usul. Emulgatorni birlamchi suvda toki moy, suv va emulgator aralashmasi birlamchi emulsiya 
hosil qilguncha bo‘ktirib aralashtirgan holda massaga oz-ozdan (tomchilab) moy qo‘shib boriladi. Birlamchi suv 
miqdori hisoblab olingan moy va emulgator miqdor yig‘indisini yarmi hisobida yoki olingan emulgatorni eritish 
uchun zarur bo‘lgan suvni minimal miqdori hisobida bo‘ladi. 
Hovonchaga emulgatorning kerakli miqdorini solib eziladi, so‘ng bir xil massa hosil bo‘lguncha suv qo‘shib 
boriladi, bunda gidrozol hosil bo‘ladi. Shu aralashmaga aralashtirilib turilgan holda tomchilatib moy qo‘shib 
boriladi. Barcha moy emulgirlangandan so‘ng, birlamchi emulsiyaga qolgan suv qo‘shiladi. 
Bu usul ko‘p mehnat talab qilsa ham, yaxshi natija berishi amaliyotda ko‘p kuzatilgan. Bunda hovoncha va 
emulgator aytarli quruq bo‘lmasa ham emulsiyalar sifati yuqori bo‘ladi, bu esa jelatoza kabi nihoyatda gigroskopik 
va doim nam saqlovchi emulgatorlar ishlatilganda ayniqsa muhimdir.
3. Ibn Sino usuli. Emulgator olinib ustiga oz-ozdan birlamchi suv va moy aralashmasi qo‘shib emulsiya 
korpusi tayyorlanadi. Kerakli miqdordagi emulgator hovonchaga solinadi. Birlamchi emulsiya uchun kerak 
bo‘ladigan tozalangan suv chinni kosachada tortib olinadi. Ustiga moy qo‘shib tortiladi, aralashma hovonchaga 
quyilib, birlamchi emulsiya hosil bo‘lguncha aralashtiriladi. Bu usul emulsiya tarkibiga moyda erimaydigan 
moddalar qo‘shilganda oddiy va qulay hisoblanadi.