Statik biokimyо

 

---

LIPIDLAR ALMASHINUVI 
 
Nazariy tushuncha: 
Odam va yuqori taraqqiy etgan hayvonlarda ovqat bilan qabul qilingan yog'larning asosiy 
qismi ingichka ichakka o‘tib me'da osti bezidan ajraladigan lipaza fermenti ta'sirida gidrolitik 
parchalanishga uchraydi. Me'da shirasining tarkibida ham kuchsiz lipaza faolligi aniqlangan 
bo‘lib, u faqatgina emultsiya holiga keltirilgan (juda mayda tomchilar shaklida) yog'larga ta'sir 
qiladi. Bunday shakldagi yog' sut tarkibidagina bor. Oshqozonning o‘zida yog'larning emulsiya 
holiga keltiradigan sharoit yo'q, shuning uchun ham oshqozon lipazasining ta'siri cheklangan 
bo‘ladi. Ingichka ichakda esa yog’larni emulsiya holiga keltirish uchun tegishli sharoit mavjud. 
Bu holat birinchidan oshqozon shirasi bilan qo‘shilib o‘tgan kislotali bo‘tqani neytrallanishi 
hamda qayd qilingan bo‘tqaning hazm shiralari bilan yaxshi aralashishi bilan tushuntiriladi. 
Yog'larni parchalovchi lipaza fermenti me'da osti bezidan nofaol holda ya’ni prolipaza 
shaklida ajratilib faqatgina ingichka ichakda faol lipazaga aylanadi. Yog’larning ichaklarda 
hazmlanishiga u yerga quyiladigan o‘t suyuqligi tarkibidagi o‘t kislotalarining tuzlari ham 
muhim rol o‘ynaydi. Odam o‘tida quyidagi o‘t kislotalari uchraydi: xolat kislota, dezoksixolat 
kislota, litoxolat kislota, xenodezoksixolat kislota va boshqalar. Yog’larga o‘t kislotalarining 
ta’sir etishi natijasida juda mayda parchalangan emulsiya hosil bo‘ladi (xilomikronlar). Bunday 
emulsiyani hosil bo‘lishida aytib o‘tilgan o‘t kislotalaridan tashqari xolestirin, erkin yog’ 
kislotalari hamda monoglitseridlar aralashmasining ahamiyati katta. Yog’larning emulsiyalanishi 
ularning lipaza ta’sirida glitserin va yog’ kislotalariga parchalanishini ta’minlab qolmasdan 
xilomikronlar ko’rinishida ichak devori orqali so‘rilishini ham yuzaga keltiradi. Ichak hujayralari 
hosil bo‘lgan yog’ kislotalari va monoglitseridlarni shimib olib, qaytadan triglitseridlarni 
sintezlaydi. Bu yerda qabul qilib olingan (ovqat bilan iste’mol qilingan) yog’lardan farq 
qiladigan ayni organizm uchun spitsefik bo‘lgan yog’lar hosil bo‘ladi. Lekin bunday sintezlanish 
ancha chegaralangan bo‘ladi. Qator tadqiqotlarda qayd qilinganki, uzun zanjirli to’yingan va 
to’yinmagan yog’ kislotalar ingichka ichakdan limfaga so‘rilib ko‘krak yo’li bo’yicha qon 
oqimiga tushadi. Kaltaroq zanjirli yog’ kislotalar esa bevosita qopqa vena yo’li bilan qon 
oqimiga tushadi. Shuning uchun ham yog’li ovqat yeyilganidan keyin limfa va hatto qonda ham 
mayda yog’ tomchilari bo‘lganligi sababli plazma loyqa bo‘lib ko‘rinadi. Ovqat bilan qabul 
qilinadigan fosfolipidlar vakili - tuxum sarig’ida va miya to‘qimasida ko‘p uchraydigan letsitin 
oshqozon ichak yo’lida oshqozon osti bezi shirasi ta’sirida yog’ kislotalariga parchalanadi 
(fosfolopazalar ta’sirida). Ovqat bilan qabul qilingan fosfoglitseridlarning anchagina qismi 
glitserin bilan yog’ kislotalari holida limfaga o‘tadi. Ovqat bilan qabul qilinadigan sterinlarning 
eng muhim vakili – xolesterin erkin holda yoki efirlar holida tuxum sarig'ida, go‘shtda, jigar va 
miya tarkibida uchraydi. Xolesterin efirlari me'da osti bezi shirasida uchraydigan xolesteraza 
fermenti ta'sirida erkin xolestirin va yog' kislotalariga parchalanadi. Oqibatda ichak devorlari 
orqali qonga, limfaga so‘riladi. Suvda erimaydigan xolesterin ichakda faqat kislotalar mavjud 
bo‘lgandagina so‘riladi. Odam qonida xolesterin miqdori hayvonlarnikiga qaraganda ko‘p 
bo‘lsa-da, ichaklar orqali qisman so‘rilib, asosiy qismi najas bilan ajratiladi. Najas tarkibida 
uchraydigan muhim steroid-koprosterin xolesterindan ichak bakteriyalari ta'sirida hosil bo‘ladi. 
Don va urug'larda uchraydigan moylar ancha yirik globulalar shaklida bo‘lib, unish 
davrida ularning hajmi ancha kichiklashadi. Agar namlik yetarli bo‘lsa, urug'dagi lipazalar 
ta'sirida osonlik bilan yog' kislotalari va glitseringa aylanadi. Bu mahsulotlar don tarkibida ko‘p 
to‘planmay aksaryat hollarda uglevodlarga aylanadi. 
Aytib o‘tilganidek oziq-ovqat mahsulotlari bilan tanaga qabul qilingan yog' oshqozon 
ichak yo'lida tegishli fermentlar ta'sirida (lipolitik fermentlar) yog' kislotalari va glitseringa 
parchalanib, uning asosiy qismi ichak devorlaridan limfaga va kamroq qismi qonga o'tadi. 
Nishonlangan izotoplar yordamida shu narsa aniqlanganki, ichaklardan so'rilgan yog'lar yog' 
to'qimalaridan iborat yog' depolariga kirar ekan. Depolardagi yog' esa o'z o'rnida qonga o'tib, 
keyinchalik to'qimalarga kiradi, oksidlanadi va o'zidan zarur energiya ajratadi. Odam va 

---

hayvonlar tanasida yog' almashinuvida jigar muhim rol o'ynaydi. Turli a'zolardagi hamda turli 
hayvonlardagi yog'lar bir-biridan o'zlarining tarkibi, fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari bilan 
farq qiladi (erish harorati, konsistensiyasi, sovunlanishi va b). 
Yog'ning turga nisbatan spetsifikligi mavjud bo‘lib, u har bir tur hayvon yog'ining o'ziga 
xos belgilari bilan ifodalanadi. Masalan, qo'y yog'i, cho'chqa yog'i, parranda yog'i yoki boshqa 
hayvonlarning yog'lari erish harorati, tarkibi va boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi va bunday 
holat doimiyligicha qoladi. Shu bilan bir qatorda tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha, agar hayvon bir 
turdagi yog'ni doimiy holda uzoq vaqt iste'mol qilib borsa, tanada to'plangan yog' ham shunga 
yarasha kimyoviy va fizikaviy o‘zgarishlarga uchrashi mumkin. A.Lebedov o‘z tajribalarida 
aytib o‘tilgan fikrning to‘g'riligini e'tirof etgan. U 2 ta it olib, ularni tanasidagi zaxira yog' 
butunlay yoq bo'lib ketmagunicha hayvonlarga ovqat berilmagan. Shundan keyin itlarning biriga 
zig'ir yog'i, ikkinchisiga qo‘y yog'i berib boqilgan. Uch haftadan keyin itlar vazni o'z holatiga 
qaytib kelganidan keyin ular so‘yilib tanasidagi yog' ajratib olingan va fizikaviy tahlil qilingan. 
Ma'lum bo‘lishicha birinchi it yog'i suyuq bo‘lib 0
0
C da to‘nglanmagan (qotmagan) va zig'ir 
yog'iga o‘xshagan bo‘lgan. Ikkinchi itdagi yog' esa qattiq bo'lib, uni 50
0
C da isitgandagina erigan 
va bu yog' qo‘y yog'iga o‘xshash bo‘lgan. Shuningdek odam terisi ostida to‘plangan yog' ham 
uning qanday yog' iste'mol qilishiga bog'liq bo'lar ekan. Qo‘y yog'ini doim iste'mol qilib yurgan 
odamlarning terisi ostidagi yog' qo'y yog'iga, kokos yog'i iste'mol qilganlarniki kokos yog'iga va 
tyulen yog'ini iste'mol qilganlarniki shu yog' xususiyatlarini qabul qilar ekan. Har bir organizm 
uchun spetsifik bo‘lgan yog' ichak epiteliysida, jigarda va boshqa ichki a'zolarda to'planar ekan. 
Ayrim to‘yinmagan yog' kislotalari masalan linol, linolen va araxidon kislotalari odam va 
ayrim hayvonlarning tanasida hosil bo‘lmaydi. Shuning uchun ularni almashtirib bo‘lmaydigan 
yog' kilotalari shaklida guruhlanadi. Ular hayot uchun juda zarur, shuning uchun tashqaridan 
doimiy ravishda qabul qilinib turishi kerak. Agar odam uzoq vaqtlar davomida yog' iste'mol 
qilmasa yog'da eriydigan vitaminlar avitaminoziga uchraydi. Buning mohiyati shundaki, A, D, E, 
K vitaminlar ya'ni yog'da eruvchi vitaminlar asosan yog' bilan kiradi. (A vitamin bundan 
mustasno). Bunday paytlarda yog'li ovqatlar iste'mol qilinsa yuzaga kelgan yetishmovchilik 
bartaraf qilinadi. 
Odatda yog'li ovqatlarning aksariyat qismi o‘z tarkibida ancha-muncha lipoidlar, ya'ni 
fosfotidlar va sterinlarga ham ega bo'ladi. Odam va hayvonlar organizmi uchun bu moddalarning 
ahamiyati juda katta. Ular hujayra tarkibiga kirib, uning membranasida, yadrosida va 
sitoplazmalarida mavjud bo'ladi. To'qimalardan, ayniqsa nerv to‘qimasi fosfotidlarga juda boy. 
Fosfotidlarning sintezlanishi ichak devorida va jigarda qayd qilingan fosfotidlarning tipik vakili 
bo‘lib, letsitin jigarda mo'l bo‘ladi, ayniqsa yog'li ovqatlar ko'p iste'mol qilinganida uning 
jigardagi miqdori sezilarli darajada ko‘tariladi. Sterinlarning ichida xolesterin odam va hayvonlar 
organizmida muhim ahamiyatga ega u allbatta har bir hujayraning membranasi tarkibida uchrab, 
bir vaqtning o‘zida o‘t kislotalari hosil bo'lishida qatnashadi. Yana u buyrak usti bezining 
po'stloq qismidan ajraladigan gormonlar hosil bo‘lishida hamda jinsiy bezlar faoliyatida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Xolesterin ilk bor o‘t toshidan ajratib olingan, u tuzlar, kislotalar, aminlar, 
oqsillar va neytral birikmalar bilan qo‘shilib komplekslar hosil qiladi. Vitamin D ham 
xolesterindan hosil bo‘ladi. Tanada xolestirin almashinuvi buzilsa yoki u tegishli miqdordan 
ko‘p qabul qilinsa hayot uchun xavfli xastaliklar yuzaga keladi. Bunga misol qilib yomon sifatli 
xolesterinlarning qon tomirlari devorlariga yopishib qolib, me'yoriy qon oqishining buzilishini, 
ya'ni ateroskleroz kasalligini misol qilib olish mumkin. Shuni aytib o‘tish joizki, tanadagi 
ortiqcha xolesterin jigar orqali tashqariga chiqariladi. O‘t tarkibida har vaqt xolesterin uchrab 
turadi. Odam qonida xolesterin miqdori o'rtacha 150-200 mg % ga teng bo‘ladi. Oziq-ovqat 
mahsulotlari ichida xolestiringa boy bo'lganlari hayvon miyasi, tuxum tarkibida ko‘p bo‘ladi. 
Xolesteringa boy ovqatlarni ko‘plab iste'mol qilish, ayniqsa keksa odamlarda yog'dagi 
xolesterinning miqdorini oshirib yuborib, ba'zan o‘t yo'llarining bekilib qolishiga, jigarda yog'li 
infiltrat hosil bo‘lishiga, o‘t toshlarining paydo bo‘lishiga olib keladi. Shu narsani ham aytib 
o‘tish joizki, yog'li ovqatlar ko‘p iste'mol qilinganida limfa suyuqligida ancha-muncha 
uchraydigan diametri 1 mikron bo‘lgan yog' zarrachalari ko‘payib ketadi. Ularni xilomikronlar 

---

deb ataladi. Xilomikronlarning 96 % triatsil glitserinlar bo‘lib, odatda ular yupqa oqsil po‘sti 
bilan o‘ralgan bo‘ladi.