Statistikasi

X BOB. INSTITUTSIONAL BIRLIKIAR 
MOLFYASI STATISTIKASI
10.1. Institutsional biriikiarning moliyaviy 
natijalari slatistikasi
Haqiqiy iqtisodiy-statistik. tadqiqot o'rganish obyektlari bo'yicha 
dastlabki (yoki ishlov berilgan) m a’iumotlarni to ‘plash, ishlov 
berish, ko'rsatkichlartizimini yaratish va ularni hisoblashdan boshla- 
nadi. Bundan korxoaa (tashkilot) laming moliya statistikasi ham 
mustasno enias. Korxona va taslikilollar (xo‘jalik yiirituvchi subyckt- 
lar) ning m oliya-xo‘jalik faoliyatini o'rg an ish d a moliyaviy 
ko'rsatkichiardan foydaianiladi. Moliyaviy ko'rsatkichlar — xo‘jalik 
yuriUivchi snbyektiarning moliya-xo'jalik faoliyatining indikator- 
laridir. Ular yordamida inoliya-xo'jalik jarayonlar tadqiq va tahlil 
qiiinadi, korxonalar (tashkilotlar) ning moliyaviy natijalari, ho- 
lati, barqarorligi o'j^aniiadi hanida yo'nalish va rivojlanish sur’atlari 
prognoz qiiinadi. Ilmiy-amaliy ishlanmalarda moliya ko'rsatkichlari 
6 ta asosiy giiruhga ajratiladi: moliyaviy natijalar, moliyaviy bar- 
qarorlik, likvidiik, faoliyat (ish) faoMigi, mulkiy holati, qimmatii 
qog‘ozlar bozoridagi mavqeyi (vaziyali). Bu paragrafda xo'Jalik 
yurituvcbi siibyektlarning moliyaviy-xo‘Jalik faoliyatining moliyaviy 
natijalarini ifodalovchi ko'rsatkichlar ko'rib chiqiladi, boshqalari 
csa i 0.3 da bayon qiiinadi.
Xo‘jalik yurituvcbi subyekt faoliyatining moliyaviy natijalari foy- 
daning ko'rsatkichlari bilan tavsifianadi.
— mahsiilotni sotislidan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olin- 
gan sof tusliLim bilan sotilgan mahsiilotning ishlab chiqarish tan- 
narxi o'rtasidagi tafovut sifatida aniqlanadi;
YAF = SST - IT,
Bimda: YAF - yalpi foyda; SST — sotishdan olingan sof tushum; 
IT - sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi,
- asosiy faoliyatdan koVilgan foyda, bu mahsulotni sotish­
dan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi tafovtit va
272

---

plus asosiy faoiiyatdan koViigan boshqa daromadlar yoki minus 
boshqa zararlar sitatida aniqianadi:
AFF = YAF - DX + BD - BZ,
Bunda: AFF — asosiy faoiiyatdan olingan foyda; DX — davr 
xarajattari; BD — asosiy faoiiyatdan olingan boshqa daromadlar; 
BZ — asosiy faoiiyatdan ko4ilgan boshqa zararlar.
— xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar) bu asosiy 
faoiiyatdan olingan foyda summasi plus moliyaviy faoiiyatdan 
ko‘rilgan daromadlar va minus zararlar sifatida hisoblab chiqiladi:
U F = AFF b MD ~ MX,
Bunda: UF — umumxo'jalik faoliyatidan olingan foyda; MD — 
moliyaviy faoiiyatdan olingan daromadlar; MX — moliyaviy faoli- 
yat xarajatlari.
— soliq to ‘langungacha olingan foyda, u um um xojaiik faoli­
yatidan olingan foyda plus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyat- 
lardan ko'rilgan foyda va minus zarar sifatida aniqianadi:
STF = UF + FP - FZ,
Bunda: STF — soliq to ‘langungacha olingan foyda; FP — favqu­
lodda vaziyatlardan olingan foyda; FZ — favqulodda vaziyatlardan 
ko‘rilgan zarar,
~ yilning sof foydasi, u soliq todangandan keyin xo'jalik yiiri- 
tuvchi subyekt ixtiyorida qoladi, o'zida darom ad (foyda)dan 
to‘Janadigan soliqni va minus qonun hujjatlarida nazarda tutiigan 
boshqa soliqiar va to'iovlarni chiqarib tashlagan holda soliqlar 
to'Jangunga qadar olingan foydani ifodalaydi:
SF = STF - DS - BS,
Bunda: SF — sof foyda; DS — daromad (foyda)dan toManadigan 
soliq; BS — boshqa soliqlar va toMovlar.
Bu koTsatkichlar amaldagi «Korxona (tashkilot) moliyaviy 
faoliyatining asosiy ko'rsatkichlari to‘g‘risida»gi davlat statistikasi 
hisobotida (f,№ l-f) mutlaq shakida bevosita keltiriladi (rentabellik 
ko T satk ich larid an tashqari). Moliyaviy natijalarni hisoblash 
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiningl999 yi! fevraldagi 
54-sonii qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni 
ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy 
natijalarni shakllantirish tanibi to‘gTisida Nizom»ga asoslangan holda 
amalga oshiriladi. Moliyaviy ko'rsatkichlaming boshqa turlari (guruh- 
Jari) qo ‘shimcha hisob-kitoblar qilish orqali hisoblanadi.
273

---

Sotishdan tushgan iushiim - xo^jalik yuriluvchi siibyektlaming 
xo'jalik-moliya faoliyatining muhim ko'rsatkidiidir. Malisulot ishlab 
chiqarish, ish bajarish va xizmat ko'rsatish jarayonida qiymatga cga 
bo'lgan mahsulol (ish, xizmal) yaratiladi, uning tovar qisnining 
hajmi sotisli narxlarida baholanadi va uni sotishdan tushgan daro- 
mad sotishdan tushgan tushum deyiladj, Rivojlangan mamlakatlar 
staiistikasida ham sotuvdan tushgan tushum (Proceeds From Sales) 
va buxgalteriya hisobining xalqaro standartida esa (standart №18 
«Daromadlarni qayd qilish») «Daromad» deyiladi. Bu ko‘rsatkich 
firmalarning moliyaviy faoliyatining muhim ko'rsatkichi sifatida 
qaraladi va uning hajmiga ko‘ra firmalarning reytingi va faoliyat faol- 
ligi darajasi baholanadi,
Sotuvdan tushgan tushum hajmini hisoblash xo'jalik yurituvchi 
subyektda qabul qilingan hisobchilik siyosati (tartibi) ga ko‘ra ikki 
usulda amalga oshirilishi mumkin:
a) xaridorga tovarning jo 'n atiiish i (ish bajarilishi, xizmat 
ko‘rsatilishi) va kontragentga tegishli hisob-kitob hujjatlarining top- 
shiritishi (huquq tamoyiJi);
b) xaridor tomonidan tovar (ish, xizmat) haqining toManishi. 
Bunda naqd pulsiz hisob-kitoblarda korxonaga xizmat ko'rsatuvchi 
bankdagi hisob-kitob raqamiga pulning keiib tushishi, naqd puliik 
operatsiyalarda pul korxona kassasiga kirim qilinganidan so'ng (iqti- 
sodiy tamoyil).
O'zbekiston respublikasida asosan iqtisodiy tamoyilga asoslan- 
gan ikkinchi usul keng tarqalgan, Chunki boshqa xo‘jalik yurituvchi 
subyektlar bilan tovar va xizmatlar haqini hamda o ‘z xodimlariga 
mehnat haqini todash, budjetga soliq va todovlar bo‘yicha hisob- 
kitoblarni o ‘z vaqtida amalga oshirishda jonli, real pulning aha- 
miyati katta. Ammobu usul ham kamchilikiardan xoH emas, masalan, 
bo'nak (avans) todovlari mavjud bodgan sharoitda.
Sotuvdan tushgan tushum barcha taqsimlash ishlarining dast- 
labki bosqichi, uning asosida xarajatlar qoplanadi, amartizatsiya 
fondi va foyda ko'rsatkichlari shakllanadi va hokazo. Sh uning uchun 
bu ko'rsatkichning hajmini to ‘g‘ri hisoblash muhim. Madumki, 
hisobot shakli (shakl № 1-0 da yalpi tushum bilan birga mahsuiot 
(ish, xizmat) larni sotishdan tushgan sof tushum ko'rsatkichi ham 
keltiriladi. Bunda sof tushum = yalpi tushum — mahsulotga solingan 
egri soliqlar (QQS, aksizlar va boshqa soliq va ajratmalar). Bundan
274

---

ko‘rinadiki, xo'jalik yurituvchi subyekfiarda foyda ko'rsatkichlarini 
hisoblashda sof lushumtar ko'rsatkJcfiiga asoslanadi {t0.3~jadval). 
M a’lumki, sotishdan tushgan softushum asosida hisobiangan foyda 
va reniabellik ko‘rsatkichIari lovar (ish, xizmat) ishlab chiqarish va 
sotish bilan shug'ullanijvchilar uchun tijoral (moliya) saniarasi va 
samaradorligini baholashda qoMlaniladi. Tovar (ish, xizmat) ishlab 
chiqarish yoki investitsiya loyihasining budjct samarasi va samara- 
dorligi (respub)ika va mahalliy budjetga keltiradigan daromadlari) ni 
oTganishda sotuvdati tushgan yalpi tushum koTsatkichidan ham 
foydalaniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarda iqli- 
sodiy va ijtimoiy rivojianishning asosini foyda tashkil etadi. Foyda — 
bu xo'jalik-moliya faoliyatining yakuni, samarasidir. Foyda korxona 
(tashkilot) ning ichki ehtiyojlarini qondirish bilan birga davlat 
(respublika va mahalliy) budjeti mablag'larini to‘plashda, budjet- 
dan tashqari fondlarga ajratmalar va xayr-ehsonlar qilishning mod- 
diy asosidir.
Statistikada foydaning bir necha ko‘rsatkichlari: yalpi foyda, 
asosiy faoliyatdan olingan foyda, umiimxo‘jalik faoliyatidan olin- 
gan foyda, soliq to'lagungacha olingan foyda, sof foyda hisoblana- 
di. Foyda ko'rsatkichlarinihisoblashtartibi 10.1-jadvaldako‘rsatiJgan. 
Bulardan tashqari, respublika Vazirlar Mahkamaslning 1999-yil 5- 
fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan Nizomga 1-ilova va 2- 
ilovasida keltirilgan ko'rsatmalar e’tiborga olingan holda soliq solina- 
digan baza aniqlanadi va uning asosida xo'jalik yurituvchi subyektga 
daromad (foyda) solig'i solinadi va undiriladi.
10.1-jadval