Statistikasi

B
li
ko'rsatkidi (R^j) 
iii tarmoqlara- 
ro. hiidudlararo, nuilki sliakli va boshqa kcsimlarda solislitirish liamda 
dinamikasini obganisli, soliq yuklaniasi va Lining xo'Jaiik yuriuivdii 
SLibyektlarining iqusodiy-moliya laoliyatiga ta’sirini o’lgaiiish mumkin.
G 'arb mamlakatiarida qodlaniladigan «Cash Flow (pul oqimi) 
ning miqdori va u asosida hisoblanadigan reiUabellik ko‘rsalkidiini 
iqtisodiy-statistik tahlil qiHshda ahamiyatlidir. Bunda:
6. R ,, = ----------------
Pid oqimi (Cash Flow)
100
Barcha akiivlar (baians vahitasi) ning o ‘rtacha qiymati
Bu ko'rsatkidi o‘ziga tegishli aktiviar (kapital) ga nisbatan ham 
hisobianishi mumkin, Ba’zi bir ilmiy-amatiy adabiyotiarda inves- 
titsiya loyihalarining samaradorligini o'l^anishda keltirilgan xarajat- 
lar (EK+ITX)ga nisbatan hisoblash ham tavsiya etiladi. Bunda K. — 
barcha kapital, E - diskontlash koclTitsiyenti, ITX — ishlab chiqa- 
risli tannarxi.
Foyda va rentabellik ko'rsalkichlarini hisoblash, tahlil va talqin 
qilLshda inflatsiya darajasining past va yiiqoriligini ham e’tiborga olish 
zarur. Btindan tashqari, yalpi va sof foyda massasini hisoblashda va 
o‘rganishda soliq siyosalidagi o'zgarishlar (soliq turlari va stavkalari) 
ning ta ’sirini alohida o'rganmoq zarur. Foyda massasini hisoblayot- 
ganda sof tnshum va ishlab chiqarisb tannarxining deOyatorlari bir- 
biridan uncha katta boMmagan darajada farq qilmasa, unda inflatsi- 
yamng ta’siri uncha kuchli etnas. Aminoamaliyotda bu deflyatorlar 
turli darajalarda ham boMishi mumkin, Rentabellik ko'rsatkichlarini 
Rb. R^.() 0‘rganishda barcha aktiviar, ayniqsa, asosiy 
kapitalning qayta baholanishi hamda aylanma kapitalning nomone- 
lar qismini baholashda qo'llaniladigan fifo, lifo yokt o ’rtacha 
narxlar va turli metodikalar (GPL, CCA, aralash) dan foydala- 
nilishining ta’siri ham e ’tiborga olinmog'i kerak (10.4, gaqarang).
Amaliyotdan ma’lumki, hamma korxoiia va tashkilotlar ham rcnta- 
belli ishtamaydi, ularning ayrimlari yilni zarar bilan tugatadilar, 
ya’ni qilgan xarajatlarini qoplay olmaydi, Shu muammoga 
bag'ishlangan adabiyotiarda, kcyingi paytda yangi atama — renta­
bellik ostonasi paydo bo’Idi. Rentabellik ostonasi deganda korxona- 
ning mahsulot sotishdtm oladigan daromadining shtinday hajmi
281

---

msliimiiadiki, u liajmd;i koixona zarar liam ko'rmaydi, Ibyda ham 
olmaydi. Reiiiabellik ostoiiasini hisoblasli tcxnologiyasi Yc.S. Stoya- 
nova tomonidan islilab diiqilgan'. Reniabdiik osioiiasini hisoblasli 
udum tannarx o'z.gariivclii (ishlab diiqarisli liajmiga propuisional 
ravishda) va oV-garmas {ma'lum bir darajagacha) xarajatlarga 
bo'linadi. Bund a у lasnifni biz bosliqa maqsad ucluiii oldinmq taklif 
qiiganmiz*.
Doimiy xarajatlar
0 ‘zgaruvchan xarajatlar qophngandan keyingi natija
Misol. Mahsulotni sotishdan olingan tushum 875 min. so‘m, 
ishlab diiqarisli tannarxi — 700 min. so'm, shtijtimladan: o‘7_gann'dii 
xarajatlar - 595, o'zgarmas xarajatlar-105 min. sc/m. Foyda—175 
min. so'm. Maijinal daromad — 280 niln. so'm.
O'zgaruvdian xarajatlarning mahsulol sotishdan olingan daro- 
maddagi hissasini aniqlaymiz: 0,68 (595:875) yoki 68%. O'zgamvdian 
xarajaliarni qoplashdan keyingi natija (marjinal) teng 280 (875­
595) min. so'm, yoki 0,32 (32%).
B
li
yerdan rciuabellik ostonasi teng 328, 125 min. so'm (105:0,32).
Dcmak, mahsiilot sotishdan olingan uishum 328, 125 min. so'mga 
yetganda korxona ham o'zgarmas, ham o'zgaruvdian xarajatiarni 
qoplaydi, Keyingi sotilgan bar bir tovar birligi foyda kdtirishga 
boshlaydi (agar sotilsa).
Agar, rentabellik ostonasi aniq bo'lsa, xavfsiz zona yoki moliyaviy 
barqarorlik zaxirasi (MBZ) ko'rsatkichini hisobiash hcch qanday 
qiyinchilik tug'dirmaydi:
mahsulotni sotishdan olingan so f tushum — 
rentabellik ostonasi
M B Z = ---------------------------------------------------------------- * 100=
mahsulotning sotishdan olingan so f tushum 
(Q Q S va aksizlarsiz)
875 - 3 2 8 , 1 2 5
5 4 6 ,8 7 5
875
8 7 5
= 0 ,6 2 5
yoki 62,5%
' Стоинова E.C, Ф и н ан со вы й м ен ед ж м ент. У ч еб н о -п р а к ти ч ес к о е руководство. 
—М .: * П ерспектива», 1993,
' Зим а Б.В ., Ш аакен Х.А. З а го т о в к и с е л ь с к о х о з я й с т в е н н о й п р о д у кц и и . — 
М,: йЭконо.мика», 1989.
282

---