Statistikasi

3.5. Pul bozori statistikasi ko‘rsatkichlarini 
hisoblash va tahlil qilish metodlari
Pul muomalasini odjlona tashkil qiiinganligini, eng asosiysi, sa- 
maraii ishlayotganligini baholashda statistik ko'rsatkichlar tizimidan
86

---

foydalaniiadi. Ko‘rsatkichlar ucli blokka bo ‘!inadi: makroiqiisodiy 
koVsatkichlar, likvid (pu! turlari) aktivlarni va pul inassasini xarak- 
terlovcht ko‘rsatkiclilar.
Makruiqtisodiy b!ok ko^rsatkichlaii pLil va pul muomalasiiiinLi 
iqusodiytuning real sektori bilan bog'liqligini ilbdalaydi va quyida- 
gi ko'rsaikichlarni o ‘z icliiga oladi: nominal pul massasi, pul aylan- 
niasi, pul aylaiiisli iczligi, real pul massasi. nominal, real pul 
massasi va pul aylanish iczligi indckslari, iqtisodiyoitiing monctari- 
/.atsiya darajasi, pulning xarid qobiliyaii.
Pul turlari yoki likvid aktivlar blokiga; aylanmadagi naqd pullar, 
bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar, banklar kassasidagi naqd 
pullar naqd bolm agan pul massasi, pul multiplikaton, pul baza-* 
si, pul aykmmasidagi qimmatli qog‘ozlar, jahon pullari (xalqaro 
likvid aktivlar) kiritiladi.
Pul massasi pul agrcgatlari bilati ifodalanadi. Nominal pul mas­
sasi deganda iniiomaladagi pulning statistik miqdori yoki likvid shakl- 
dagi aktivlar zaxirasi tiishuniladi. Dcmak, pul moliyaviy aktivlar- 
ning bir shakli. Pul bilan boylikni almashtirmaslik kerak. Puli bor 
odam boy odani emas, likvid aktivlarga (barcha turiga) ega bo'lgan 
kishi boy odam hisoblanadi.
Pul doimo harakatda bo'lishi kerak. Agar pul harakat qilmasa 
(aylanmasa), u oMik tovarga aylanadi va o'zining maxsus xususi- 
yatlarini yo'qoladi, kengroq ma’noda aytsak, pulning liarakati 
bilan yaratiigan mahsulot va xizm atlar liarakati cham barchas 
bogdiq. Mazkur g'oyani quyidagi tenglama orqali ham ifodalasli 
mumkin;
M X V = p X q
Pul aylanishi bir qancha bclgilar bo‘yiclia tasnirianadi; pulli 
mimosabatlaming tiiri bo'yiclia: a) tovar-moddiy ne'matlarni ayir- 
boshlash jarayonidagi pul aylanishi; b) tovar xarakteriga ega 
boMmagan pulli liisob-kitoblarni amalga oshirish jarayonida sodir 
bo'ladigan pul aylanishi; to‘lov usullari bo‘yicha: a) naqd pulli; 
b) tiaqd pnl.siz; mintaqa doirasi bo'yicha: a) mintaqa idiidagi; b) 
mimaqalararo piil aylanishi; lo'lov jarayonida bevosila ishtiruki 
bo'yicha; a) aktiv; b) passiv pul aylanishi.
Ma'luinki, pul aylanishi bankdan boshlanadi. Naqd pul ayla­
nishi xususida gapiradigan bo‘lsak, pulning bir marta aylanishi de­
ganda bankdati chiqib, yana bankka qayiib kirislii tiishuniladi. Albat- 
ta, bu у 
Liz 
(biz bo'lniaydi. Naqd pui aylanishi quyidagi subyektlar
87

---

o'rtasida bo'ladigan liisob-kitoblarda namoyon boiadi: ish beniv- 
clii bilan ishga yollaruivchi o'rtasida (ish liaqi); tovar va xizmatlarni 
sotuvchi va oluvchi o ‘rtasida; davlat va aholi o'rtasida (pensiya, 
nafaqa, stipendiya, yutuqlar pulini todash, budjet toMovlari, 
soliqlar va majburiy to'lovlar va li.k.lar); kredit tashkilotlari va aholi 
o'rtasida,
Muomaladagi naqd pul massasi ish yurutivchi subyektiar ham- 
da jamoat lashkiiotiarining kassa qoldiqlari (bu ko'rsatkich limit 
bilan qat’iy chegaralangan, Limitdan ortiqcha pul bankka topshirila- 
di, bankiar esa ortiqcha piilni zaxira fondiga o'tkazadi); barcha 
banklaming aylanma kassalaridagi naqd pul qoldiqlari; aholi qo'lidagi 
naqd pullardan tashkil topadi. Naqd pul aylanishining (ko'pgina 
rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni yaqqol isbotlamoqda) kela- 
jagi porloq emas.
Pul ayianmasi davriy ko'rsatkich bo'lib, vaqt oralig'idagi pul 
operatsiyalari to'plam ini ifodalaydi. Pulning miqdorini hisob- 
layotganda ikki ko'rsatkiclini tarqlash zarur: zaxira sifatidagi pullar 
va oqim sifatidagi pullar. Pul oqimi — bu pul aylanmasidir.
Almashuv tenglamast (VM = PHJ) xalqaro taqqoslashlarda 
qo'IJaniladi. Ularga milliy pul birligining xarid qobiliyati va iqti- 
sodiyotiiing monetarizatsiya darajast kiradi: