Statistikasi

m -
Depozitlar + naqd pul
1 f uaqd pul I Depozitlar
zaxiralar + naqd put 
zaxira / Depozit + naqd pul / Depozit
Naqd pul va depozitlar nisbatini К harfi bilan belgiiasak;
К = naqd pul / Depozitlar. В unday holatda 1(1 + K) / (r + K).
Agar baza sifatida naqd pul miqdorini qabu! qiisak, pui multi- 
plikatori naqd pulning aylanishi va iqtisodiy tiziinda ulardan foy- 
dalanish tadbirini hisoblashning bir usuli sifatida qaraiishi mumkin.
Zaxira me’yori bilan bir qatorda uning o‘rtacha m e’yori ham 
aniqianadi:
I » .
^
r -
Bu yerda: r ~  depozitning / turi bo'yicha majburiy zaxiralash 
me’yori; oi — i turi bo'yicha om onatning o’nacha hajmi; d — /
turdagi depozitning umumiy depozitlar summasidagi hissasi.
Zaxiralashning o’rtacha norm asining haqiqiy qiymati asosida 
muitiplikatorning haqiqiy qiym atini hisoblash mumkin; t = l / p .
Muiliplikatorni liisoblasligaqaratiigan uslibu yondashuv multi- 
plikativ samara dinamikasiga zaxiralash m e’yorini va om onatlar 
tarkibining o'zgarish ta’sirini baholashga imkon yaratadi:
,
,
Bu yerda: 
— pul multiplikatori indeksi (yoki o'zgaruvchan
tarkibli indeks); 
— zaxiralash normasi indeksiga teskari indeks 
(yoki o ‘zgarmas tarkibli indeks); Jj — depozitlar tarkibidagi sil- 
jishlar indeksi (yoki tarkibiy siijish indeksi).
Majburiy zaxiralarning teskari stavkasi miqdoriga teng pul mul­
ti piikatorining nazariy qiymati — bu naqd pul tizimda qatnash- 
maydigan sharoitda uning eng yuqori (maksimai mumkin bo’Igan) 
qiymatidir.Bu formulabilan hisoblangan pul multiplikatori miq-
92

---

tiori ko'proq pul massasini uning bazasiga boMish orqali hisoblan* 
gan multiplikatorni nazorat qilisli van bilan taqqoslasli ucliun 
ishlatiiadi va niultiplikativ samaraning ichki mohiyatini vauning 
o ‘zgarishiga ta ’sir qiluvchi omillarni aniqlashga imkon Uig‘diradi.
Pul muomalasining samaradorligini tavsifiovchi eng muhiiii 
ko'rsatkich — pul massasining aylanish tezligidir. Pul massasining 
ayianish tezligi ayianmalar soni va kunlarda o‘lchanadi.
Pul massasining aylanmasi soni (V) yalpi ichki mahsulotning 
o‘rtacha pul qoldig'iga nisbati bilan o'rganiladi:
Ы
bu yerda: Q — yaipi ichki mahsulot hajmi; 
— o'rtacha pul 
qoldig'i.
0 ‘rtacha pul qoldig'ini xronologik formula bilan hisoblaymiz;
__ -M ,+ M;+K
M = ^------------------2—
И-1
Pul massasining aylanmasi soni, masalan, bir yil ichida pul 
massasining necha marta aylanganligini yoki yangilanishni tavsiflay- 
di. Aylanma sonining oshishi bilan pul massasining aylanish tezligi 
ortadi. Shunday qilib, pul aylaiiishlari soni pul ayianishini to‘g‘ridan- 
to‘g‘ri tavsifiovchi ko‘rsatkich hisoblanadi. Bir aylanmaga ketgan 
vaqt (t) aylanma soniga teskari proporsional bo'lib, quyidagi for­
mula bilan aniqlanadi.
t =
M 
M
M -D
Q :D
m 
Q
bu yerda: D — davrdagi kalendar kunlar soni; t — bir kunlik 
mahsulot hajmi.
Bu ko‘rsatkichni hisoblash bilan pnl massasining bir marta ay- 
ianishiga qancha vaqt sarflanishiga oid savolgajavob olamiz. Agar bu 
ko'rsatkich oldingi davrga nisbatan qisqarsa, bu o‘sha hajmdagi 
mahsulotga yoki ishga sarilanadigan pul massasi kamroq talab qiii- 
nadi, degan gap.
B
li
ikkala ko‘rsatkich o ‘zaro uzviy bog'liq, ya’ni:
Vx t = D, bu yerdaii t= D : V; V= D : t
93

---

Bii ko^rsaikichlaming vaqt bo'yicha o‘/,garishini o‘rgatiisli mu- 
liim ahamiyatga ega. Statistikada bii ish, odatda, indeks metodi 
yordamida bajariladi. Agar pul massasining bir agregati bo‘yicba bu 
ko‘rsatkidilar o‘rganilsa, muammo yo‘q, hamma agregatlar bo‘yicha 
birgalikda o'rganiiganda muammo mavjud. Muammo shundan ibo- 
ratki, pul massasining umumiy aylanish tezligi bar bir pul agre­
gati bo‘yicha aylanish tezligining o'zgarishiga va har bir agregat- 
ning umumiy pul massasidagi bissasining o‘zgarishiga bog‘Iiq. De- 
mak, umumiy o‘rtacha o ‘zgarish ikkl omilga bog'liq ekan; a) har 
bir pul agregati bo'yicha aylanish tezligining o'zgarishi; b) umumiy 
pul massasida bo‘ladigan tarkibiy siljishlar. Bu omillaming ta ’sirini 
maxsus indekslar yordamida oMchaymiz.
Ushbu indekslarni ko'rib chiqamiz. Agar bitta agregat bo‘yicha 
aylanish tezligi dinamikasini o'rganmoqchi boMsak, u paytda indi­
vidual indekslar hisoblanadi:
■
v
~V|.V
q
, i,—tj.tg
Agar biz pul massasining hamma agregatlari bo'yicha aylanish 
tezligining o'zgarishini o'rganmoqchi boMsak, pul aylanish tezligi 
umumiy o'zgaruvchan tarkibli indeksini (bu yerda umumiy indeks- 
larning agregat formulasini qo'Ilab bo'lmaydi, chunki pul ayla- 
nishi tezligi ko'rsatkichi o‘rta ko'rsatkichlar sinfiga kiradi) hisoblay- 
miz (aylanma soni bo'yicha):
, 
г^.тг
Ko'rinib turibdiki, у  
ning o'zgarishi bevosita: a) har bir
agregat bo'yicha aylanish tezligining (10 o'zgarishiga; b) pul mas­
sasidagi tarkibiy siljishlarga bog'liq. Birinchi omilning ta’sirini pul 
aylanish tezligining o'zgarmas tarkibli indeksini htsoblash bilan 
o'lchaymiz.
J ,=
Ikkinchi omilning ta ’sirini (pul massasida ro'y beradigan tarki­
biy siljishlarni) tarkibiy siljishlar indeksi yordamida o'lchaymiz;
94

---

‘
‘ z ^
Bu uchala indeks o ‘zaro bog‘liq indekslardir:
, 
= Л х Л с
0 ‘rtacha pul aylanishi leziigiga pul agregatlarining tarkibiy 
o'zgarishi ta ’sirini o'rganistida ko‘p otnilli iqtisodiy-matematik 
m odellardaii ham foydaianish mumkin. M asatan, umumiy 
ko‘rinishda;
К - ^
X 
x'^-'
bu yerda;