Statistikasi

IV BOB. DAVLAT BUDJETI STATIS1IKASI
4.1. Davtat tiudjcti statistikasining vazifalart
Mam!akauiing mo)iya tizimida davlat budjetining o‘rni va aha- 
niiyati kaita. Moliyaclii iqtisodchiiarning hisob-kitoblarga qaragan- 
da, bozor iqtisodiyoti rivojiangan mamlakatlarda davlat budjcti 
moliya resursla;-! tarkibida 40%, ma’muriy-buyruqbozlikka asoslan- 
gan iqtisodiyotdagi mamlakatlarda 70% ni tctshki! ctadi. Badjet «Bud­
get» chcmodan, pul bilan to'ldirilgan xalta va boshqa ma’nolarda 
ishlatilgan. Budjet — daromadlar va xarajatlar rcjasi, ya’ni moliya 
rcjasidir, Bu reja bar bir shaxs, oila, xo‘jalik yuriluvchi subyckl, 
tuman, shahar, viioyat va davlat miqyosida tuzilishi mumkin. Dav­
lat budjeti davlatning markaziy moliya rejasidir, hukumat ixtiyo- 
ridagi yirik rnarkazlashtirilgan pul jamg‘armasidir. Davlat budjetida 
barcha asosiy moliya institutlari: xarajatlar, turli daromadlar, davlat 
krediti birlashgan. Davlat budjeti davlatning moliya resurslarini vu- 
judga keltirish, shakllantirish shakllari va usullarini, ulardan mam- 
lakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanislii maqsadlarida tbydaianishni 
bclgilaydi. 0 ‘zbckiston Rcspublikasining «Budjet tizimi to ‘g‘risida»gi 
qonunida: «Davlat budjeti — davlat pul mablag'larini (shu jum - 
ladan davlat maqsadli jam g‘armaiari mablagdarining) markazlasii- 
tirilgan jamg‘armasi bo ‘lib, unda daromad manbalari va ulardan 
tushumlar miqdori, shuningdck, moliya yili mobaynida aniq maqstid- 
lar uchun ajratiladigan mab!ag‘Iar sarfi yo‘nalishlari va miqdori 
nazarda tutiladi», — dcyilgan. 0 ‘zbekiston Rcspubiikasida yagona 
budjet tizimi shakllantirilgan. U ikki bo‘g‘indan iborat bo‘lib, dav­
lat budjeti rcspublika budjeti, QoraqalpogMston respublikasi va ma- 
baliiy budjctlar (viioyat, shahar, tuman) ni o'z ichiga oladi. Dav­
lat budjeti tarkibida davlat maqsadli jam g‘armalari jamlanadi. 
0 ‘zbekision Rcspubiikasida barcha bo‘g'inlardagi budjetlarni shakl- 
iantirish, ko'rib chiqish, qabui qilish va ijrosini hisobga olish milliy 
valuta-so'mdaamalgaoshiriiadi. Faqat 1992-19%-yillaidavaiutatashum 
(qarz) larini hisobga olish va hukumatning valutada amalga ashira-
98

---

digan operatsiyalarini qoplash uclum \orij valutasida nuistaqil biidjet 
ham uizilgan. Keyindialik, 1996-yiidan boshlab, yagona va yig'ma, 
so‘mda baholanadigan budjetga ohilgan. Yagona budjct li/.imining 
dcmentiari davlat budjeti statistikasini o'rganish obyektlaridir. Davlat 
budjeti statistikasining asosiy vazifasi davlatning fiskal (nioliya, soliq) 
siyosati mazmuni va yo‘nalishini belgilovchi budjctning asosiy 
ko‘rsatkichlariga miqdoriy tavsiTbenshdir. Bu vazifani quyidagicha 
beigilash mumkin:
1 .0 ‘zbekiston Respubiikasining jahon iqtisodiyoti bilan inte- 
gratsiyalashuvi sharoitida davlat budjeti tasniflarida ko‘rsatkichiar 
tizimini tuzish, ularni hisoblash va baholashda xalqaro standarilami 
joriy qilishni tugallash;
2. 
Davlat budjctining asosiy funksiyaiari: yalpi miltiy daroirtadni 
taqsimlash va qayia taqsimlash, iqiisodiyotni tartibga solish va 
rag‘batlantirish, ijtimoiy siyosatni moliya bilan la’minlash va mam- 
lakatning markazlashtirilgan pu! jamg‘armalarini vujudga keltirish 
va ulardan foydalanish ustidan nazorat qilish Jarayonlariga tasnif 
berish;
3. 
Davlat budjctining daromadlari, xarajatlari va defitsili (pro- 
fitsiti) ning umumiy summalarini hisoblash;
4. 
Davlat budjeti daromadlari va xarajatlari ning tarkibi va tarki- 
biy tuzilishini o'rganish;
5 . 
Davlat budjeti defitsitini m oliyalashtirish m anbalarini 
0‘rganisb;
6. Davlatning ichki va tashqi qarzining kodamini baholash;
7. Davlatning fiskal siyosatining iqtisodiy rivojlanishga va aholini 
turmush darajasiga ta ’sirini o‘rganish va boshqalar (masalan, bud- 
jet tashkilotlari shoxobcbalari, xodimlari soni, sarf-xarajatlari va 
boshqalar);
Amaiiy statistika davlat boshqaruvi muassasalari faoliyalini tah- 
lii qilish, ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, xalqaro tash- 
kilotlarga XVF standartlari asosida moliyaviy ma’lumotlami taqdim 
qilish, MHT va to ‘iov balansini tuzish uchun zarur bo'Igan birlani- 
chi m a’lumotlami lo'plash, ishlov berish (guruhlash, umumlash- 
tirish) bilan stiug’ullanmoqda. Davlat budjeti statistikasi amaliyoti- 
ga xalqaro standartlarni qoMlash ishlarini olib borish bitan birga 
a n ’anavty statistika tushunchalari, qoida va tasniflaridan ham foy- 
dalanilmoqda.
9 9

---

Hozirgi paytdii davlat suitistika organUui biidjet lasniflarini va 
davlat badjch ko4satkich!arini Utkomiilashtirisli bo‘yicha va davlat 
boshqaruv organlarini ishonddi ma’iumotlar bilan ta’minlash bo­
ras ida ishlarni amalga oshirmoqda, Lekin tishbu bajariigan ishlarni 
ularning asosiy vazifasi bilan adashtirmaslik lozim.
0 ‘zbekiston jahon iqtisodiy hamjamiyatiga tobora imegratsi- 
yalashib borayotgaii bugangi kunda davlat badjeti statistikasining 
asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
-R espabiika amaliyotida qo'lianiladigan budjct tasnifini xalqa- 
ro standartlarga moslashtirish;
— Davlat budjeti daromadlari va xarajatlari hajmi hatnda dinami- 
kasini atiiqlash;
— Davlat budjeti daromadlarining manbalari va xarajatlarining 
yo‘nalish!arini o ‘rganish;
—Boshqarishning barcha darajalarida davlat budjetining bajaril- 
isbi tahlili;
— Budjet taqchiltigini moliyalashtirish manbalarining tahlili;
— Davlatning ichki qarzi hajmini, uning tarkibi va dinamikasini 
aniqiash;
-B udjet muassasalari soni, shtati va kontingentini o ‘rganish;
-Fiska! siyosatni o'tkazish samaradorligini va uning iqtisodiy 
o'sishga hamda aholining turmush darajasiga ta ’sirini o ‘rganish.
4.2. Davlat budjeti ko‘rsatkichlari
Respublika davlat budjeti statistikasi ko‘rsatkiehlari budjet daro­
madlari, budjet xarajatlari budjetni moliyalashtirish ko'rsatkichlari, 
davlat qarzi, budjet muassasalari soni va shtatlari ko‘rsatkichlari, 
budjetdan tashqari fondlar ko'rsatkiclilaridan tashkil topadi.
Davlat budjetining daromadlari turli belgilarga ko'ra tasniflana- 
di. Hozirgi vaqtda ularni to ‘rt asosiy belgisiga ko‘ra tasniflash keng 
qodlaniladi,
Davlat budjetining daromadlari tashkil topish manbalariga ko'ra 
quyidagi turlarga bolinadi:
a) yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar;
b) ahoiidan olinadigan soliqlar;
c) hukumatning qimmatli qog'ozlarini sotishdan olingan daro- 
madlar;
100

---

d) bank tizimining krediUari;
e) davlat mulkini sotishdan olingan daromadiar,
0 xorijiy niamiakatlardan va xalqaro tashkilotlardan olingan 
krcditlar va moliyaviy yordamiar;
j) boshqa daromadiar.
Davlat budjetining daromadlari undirish usuliga ko‘ra 2 ga 
boMinadi;
a) soiiqli daromadiar;
b) soliqsiz daromadiar.
Davlat budjetining daromadlari soiiq tiirlariga ko‘ra quyidagiiar- 
ga bo'linadi:
a) korxonalar daromadi (foydasi) dan oiinadigan soiiq;
b) jismoniy shaxsiardan oiinadigan soiiq;
c) qo‘sliiigan qiymat solig'i;
d) aksiz;
e) ekologiya soligM;
f) SUV resurslaridan foydaianganlik uchun soiiq;
J) yerosti boylikJaridan foydlanganlik ud iu n soiiq;
g) mol-mulk solig'i;
i) yer solig'i va boshqa soliqiar.
Davlat budjetining daromadlari mamlakatning davlat tuzilishiga 
ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi:
1. Unitar davlatlarda;
a) markaziy budjetning daromadlari;
b) mahalliy budjetlaming daromadlari,
2. Federal davlatlarda:
a) markaziy budjetning daromadlari;
b) subyektiarning daromadlari;
c) mahalliy budjetlaming daromadlari.
Davlat budjeti daromadlari tasnih O'zbekistonda ham xalqaro 
standartlarga deyarli moslashtirilgan va quyidagilarga bo'linadi (4.1 - 
rasm).
Davlat budjeti daromadlari Joriy va kapital turlarga ajratiladi.
Joriy daromadiar soiiqli va soliqsiz daromadlardan tashkil topadi.