Statistikasi

p  
Z
■
bii yerda; 
- i kun uchun qimmatii qog‘oz bahosi; q. — i kun 
uchun bitim hajmi (sotilgan dona yoki ming dona).
M a’lumki, daviat obligatsiyalari partiyalar bilan chiqariladi. 
Sunday paytda har bir partiya uchun o‘rtacha baho aniqlanadi:
7Г.. Z
1 . 4 .
bu yerda; pi - i bitim bahosi; q. — i bitim hajmi (obligatsiyalar 
soni),
Mtsol. Bir partiya chiqarilgan (nominal qiymaii 5000 so‘m) 
obligatsiyalar 3 ta bittmda sotildi. Birinchi bitimda 5500 so‘m bilan 
10000 dona sotilgan, Ikkinchi bitimda — 4500 va 15000; uchinchi 
bitimda — 6000 va 20000,
0 ‘rtacha tortilgan baho;
-
550010000 +4500 I5000+6000'20000 
.
P = ------------------------------------------------------ -- 5388,9 so tn.
10000 +15000 +20000
Agar daviat qimmatii qog'ozlari bir necha marta chiqarilsa, 
integrallashgan o'rtacha baho hisoblanadi;
7Г Е л а
'■ l a
bu yerda; P. - / partiyada chiqarilgan qimmatii qog‘oz!arning
o'rtacha bahosi; Q. — i partiyada chiqarilgan qimmatii qog‘ozlar 
hajmi (donalarda).
Qimmatii qog'ozlarga bo'lgan baholarning o'zgarib turishi muno- 
sabati bilan bahoning barqarorligini hisoblash muhim ahaniiyat 
kasb etadi, Bahoning barqarorligi quyidagicha hisoblanadi;
Bahoning barqarorligi = 100 — variatsiya koeffitsiyenti.
. 
(7-100
Variatsiya koeffitsiyenti; P = — = — . Bu yerdan
2 1 3

---

bu yerda: K~variatsiya koeffltsiyenti; 
— o'rtacha kvadratik 
chetlanish; Ri — i kun uchun kotirovka bahosi; p — o'rtacha oylik 
baho; 
— i bitim miqdori.
Bozor hajmi ko‘rsatkichiari uning sifatini tavsiflovchi ko'rsat- 
kichlar bilan to'ldiriladi. Qimmatli qog'ozlar bozorining sifat 
ko'rsatkidilariga quyidagilar kiradi: bozorning baholanishi, qim­
matli qog'ozlarning aylanmasi, davlat qimmatli qog'ozlariga xizmat 
ko'rsatish sarllarining davlat budjeti xarajatlari va yalpi icliki mah- 
sulotdagi hissasi.
Bozorning baholanishi (P /E — Price / Earnings) — biija kapi- 
tallashuvi summasining umumiy foyda summasiga nisbaii bilan, qim- 
matli qog'ozlar aylanmasi esa — davrda amaiga oshgan bitimlar 
hajmining birja kapitallashuvi summasiga nisbati bilan hisoblanadi.
Va nihoyat, qimmatli qog'ozlar bozori korxonalarining ko‘r- 
satkichlari, ya’ni fond birjalari ko'rsatkichlari. Fond birjasining 
ko'rsatkichlari birja kapitali, personali, daromad va xarajallarini ifo- 
dalovchi ko‘rsalkichlarga bo‘linadi. Masalan, birja daromadlarini ol- 
sak, ular qiiyidagilardan tashkil topadi: fond birjasi xizmati bo‘yicha 
tushumlar, treyding uchun toMovlar, listing uchun to'lovlar va 
boshqalar.
Qimmatli qog‘ozlarbozoridagijarayonlarni ohganishda va baho- 
lashda qimmatli qog'ozlarning chiqariSishi, joylashtirilishi, muoma- 
tasi, daromadi va daromadliligi ko‘rsatkichlaridan ham foydalaniladi, 
Statistikada bu ko‘rsatkichlar faqat statikada ohganilmay, balki di- 
namikada ham ohganiladi.
Qimmatli qog‘ozlar chiqarilishi (har bir emitcnt bo'yicha alohi- 
da) ma’lum bit paytga chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar soni va sum- 
masi (qiymati) bilan lavsiflanadi.
Qimmatli qog‘ozlar joylashtirish deganda biz ularni birlamchi 
bozorini, ya’ni ilk bor sotilishini tushunamiz. Ma’lumki, qimmatli 
qog’ozlarni ilk bor sotish bilan asosan emitentlar va vositachilar 
shug'ullanadi. Statistik hisobotlarda ilk bor sotilgan qog'ozlar soni 
va summasi to‘g‘risida m a’lumotlar kelliriiadi.
Qimmatli qog'ozlar bir necha bor sotilishi mumkin. Ulaming 
sotilishi va qayta sotilishi ikkilamchi bozor, ya’ni fond bozorida
2 1 4

---

amalga oshiriladi. Qimmaili qog‘oz birjada sotiliKlii ucliun oldin kotirav- 
ka varaqasiga (lisliiig) kiriliiishi kerak.
Harqanday qiinmatli qog'ozham listingga kiritilavermaydi. Listingga 
kiritilisli shartlari mavjud. Masalan, Nyu-York fond birjasiga kiritilishi 
uchun aksiya quyidagi talablarga javobberislii kerak. KoETSpaniya aksi- 
yasining balansdagiqiymati 18 inlii. dollardaEi kam bo‘lmasligi, koni' 
paniya foydasi keying! 3 yilda 2 min. dollardan kam bolmasligi, 100 va 
undan ortiq aksiyaga ega bo'lgan 2000 aksioncri bo'lishi, ochiq sav- 
doga kamida 1100000 dona aksiya chiqargan boMislii, ulaming oylik 
aylanmasi 100000 donadan oshishi.
Rossiyada bu la lab pastroq. Masalan, MSFBning ikki talabi 
mavjud: emitentning kapitali (sofaktivlari) summasi 50 min. rubldan 
kam bo‘lmasa (tijorat bankiari uebun), 100 inln. rub. — boshqa cmitent- 
lar uchun. Qimmalli qog'ozlar soni tegishli ravishda 2500 va 5000 
dona. Bulardan tashqari emitentlar MSFBga: emissiya loyihasi, 
moliyaviy liisobot, e ’lon qiiingan va toMangan dividendlar bajmi 
rna’Iumotiarmi topshirishlari kerak.
Qimmatii qog‘oztar muomalasi to'g'risidagi m a’liimotlar hiso- 
botlarda ma’lum bir davrga beriladi. Ularga: sotilgan va sotib olingan 
qimmatii qog'ozlar soni, sotilgan hamda sotib olingan qimmatii 
qog‘ozlar summasi va boshqalar kiradi. Bunday ma’lumotlar 
emitentlar va qimmatii qog'ozlaming turlari bo'yicha aiohida beriladi.
Foizlar, dividendlar va kupondan olingan daromad hisoblanadi,
Mutlaq daromad summasi aksiya bo ‘yicha dividend siimmasiga 
teng. Dividend aksiyalar soniga proporsionat taqsimlanuvchi sof foy- 
daning bir qismidir.
Hukumat, aksionerlik jamiyatlari, korxona va tashkilot obligatsiya- 
lari bo‘yicha belgilangan daromad summasi ularning nominal qiy- 
matidan foiz shakli usulida aniqlanadi. Bii sumnia obligatsiyaning 
necha yilga chiqarilganligiga bog‘liq. Muddat tugagandan keyin obli- 
gatsiya qaytarib sotib olinishi kerak.
Obligatsiyalar, serlifikatlar va veksellar bo'yicha daromad sum­
masi belgilangan foiz stavkasi, ularning nominal qiymati va ulardan 
foydalanish muddatiga qarab aniqlanadi.
Xazina majburiyatlari va hukumat obligatsiyalari bo'yicha daro­
mad hajmi kupondan olinadigan foiz stavkasi va qimmatii qog'ozning 
0‘sgaii qiymatiga bog'liq.
Aksiya bo'yicha daromad summasi dividendlar va aksiyalar sotib 
olish va sotish (kurs) narxiari farqining yig'iiidisiga teng.
2 1 5

---

Dividend SLimniasi va normasi quyidagi formiilalar bilan aniq- 
lanadi;