Strategiyalíq menedjment 5230200-Menedjment (tarmaqlar hám tarawlar boyınsha) bakalavr talim bagdarı studentleri ushın oqíw qollanba

 
 
3.4.1.sızılma. M. Porterdiń «bes kúsh» modeli 
Potencial básekileslerdiń kiriw qáwipi (Porterdıń birinshi kúshi) kompaniyanıń 
dáramalarına qáwip tuwdırıwı múmkin. Ekinshi tárepten, eger bul qáwip kishi bolsa, 
kompaniya bahalardı asırıp, óz dáramatların kóbeyttiriw múmkin. Bul faktordıń 
básekileslik kúshi kiriw tosıqlarınıń (tarmaqqa kiriw qunınıń) joqarılıǵına kóp 
dárejede baylanıslı. Bunday tosıqlardıń úsh tiykarǵı negizi bar: 
- qarıydarlardıń sawda orayına sadıqlıǵı (kirip kelip atırǵan kompaniyalar bul 
tarawǵa úlken investiciyalar jóneltiriwi múmkin); 
- qárejetler boyınsha absalyut ústinlikler (islep shıǵarıw qarjılarınıń jánede 
kemligi bunday kompaniyalar ushın jańa kompaniyalar erisiwi qıyın bolǵan úlken 
ústinlikler beriledi); 
- kóleminen tejew (bunday ústinlikke ádette úlken kompaniyalar iye boladı). 
Ol standartlastırılǵan ónimdi tolıq kólemde islep shıǵarıwda qárejetlerdiń 
kemeyttiriliwi, shiyki zat, material hám awısıq bóleklerdi úlken múǵdarda satıp 
alıwdaǵı shegirmeler, reklamaǵa sarıplanatuǵın qárejetlerdiń kemeyttiriliwi hám 
Potencial básekileslerdiń 
kirisiw qәwipi
Jetkizip beriwshilerdi
ń
«sawdalasıw» imkaniyatı
Á
meldegi firmalar (satıwshılar) 
ortasıdaǵı báseki
Qarıydarlardıń «sawdalasıw» 
imkaniyatı
Orınbasar onimler qawipi

---

33 
basqalar menen baylanıslı. Bulardıń barlıǵı tovarlardı islep shıǵarıwdı endi baslap 
atırǵan kompaniyalar ushın úlken qıyınshılıqlar tuwdıradı. 
Porter teoriyası boyınsha ekinshi báseki kúsh tarmaqta bar bolǵan 
kompaniyalardıń básekilesiwi bolıp esaplanadı. Bul jerde de úsh faktordıń tásirin 
kórsetip ótiw múmkin: 
- tarmaqdaǵı básekinıń strukturası; 
- talaptıń sharayatları; 
- tarmaqta kiriw tosıqlarınıń joqarılıǵı. 
Tarmaqdaǵı básekiniń strukturası tarmaqdaǵı konsolidaciya dárejesine (onıń 
fragmentlanǵanlıǵı, oligopoliya yamasa monopoliya sharayatlarınıń barlıǵı) 
baylanıslılıǵı. Fragmentlanǵan tarmaqta potencial qáwipler qolaylı imkaniyatlarına 
salıstırǵanda kóbirek boladı, sebebi bunday tarmaqlarǵa kirip keliw salıstırmalı jeńil 
sanaladı. 
Konsolidaciyalanǵan tarmaqlarda ádette úlken hám ǵárezsiz kompaniyalar 
iskerlik kórsetedi. Bizge belgili bir kompaniyanıń básekileslik iskerligi basqa 
básekileslerdiń bazardaǵı úlesine tikkeley tásir etedi, nátiyjede olar tez buǵan juwap 
háreket etip, báseki kúsheyedi. Bunday kompaniyalardıń baha urısın alıp barıw 
imkaniyatı básekiniń tiykarǵı qáterli kúshi sanaladı. Bunday jaǵdaylarda 
kompaniyalar sapadaǵı ústinlikleri boyınsha básekilesiwge umtıladı, yaǵnıy báseki 
urısı sawda orayına sadıqlıq hám baha urısınıń itimallıǵın kemeyttiriw 
poziciyalarınan alıp barıladı. Bunday taktikanıń tabıslı bolıwı tarmaqta ónimdi 
klassifikaciyalaw imkaniyatlarına baylanıslı. 
Tarmaqta talaptıń ósip barıwı básekiniń tómenlewine hám házirgi waqıtta 
ekspansiya ushın úlken imkaniyatlardıń payda bolıwına alıp keledi. Talap bazar 
menen birgelikte ósip baradı, kompaniyalar investiciyalardıń qaytımlılıǵınıń tezligin 
arıttırıw imkaniyatına iye boladı, bul bolsa olarǵa bolǵan itibardı kúsheyttiredi, hám 
kerisinshe, ósiwdiń páseyiwi básekini kúsheyttirip jiberedi, kompaniyalar satıw 
bazarların tek basqa kompaniyalardan tartıp alıw esabınan qolǵa kiritiwi múmkin 

---

34 
bolıp qaladı. Solay etip, talaptıń kemeyiwi - básekiniń kúshewine alıp keletuǵın 
tiykarǵı qáwipi bolip sanaladı
15
. 
Tarmaqta talap kemeygen waqıtta shıǵıw tosıqları qatań qáwip tuwdıradı. 
Shıǵıw tosıqları ekonomikalıq hám emocional faktorlar bolıp, olar kompaniyanı 
dáramatı júdá kishi bolǵan jaǵdaylarda da qollap-quwatlaw turadı. Nátijede artıqsha 
ondirislik quwatlıqları payda boladı, bul bolsa baha básekisi juzege keledi, sebebi 
kompaniyalar biykar turǵan quwatlıqlardan paydalanıwǵa urınıp, bahanı tómenletip 
jiberedi. 
Ádette shıǵıw tosıqları tómendegilerdi óz ishine aladı: 
- áspab-úskenelerge ajıratılǵan investiciyalardı basqa al`ternativ baǵdarlarǵa 
isletip bolmaydı hám eger kompaniya bul tarawdan shıǵıp kece, áspab-úskenlerdi 
aylanıstan shıǵarıp jiberiwge tuwrı keledi;
- shıǵıw qunınıń jumıstan bosatılatuǵın jumısshılarǵa tólenetuǵın qarjıları 
esabınan qatań belgilep qoyılǵanlıǵı; 
- xojalıqtıń orta buwınları ortasındaǵı strategiyalıq óz ara qatnaslar, mısalı, 
senergizm yamasa olar ortasındaǵı integraciya; 
- 
tarmaqqa 
ekonomikalıq baylanıslılıq; mısalı, eger kompaniya 
diversiyalanbaǵan bolsa, ol tarmaqta qalıwǵa májbúr. 
Tarmaqdaǵı kárxanaǵa tásir etip atırǵan báseki kúshleri tarmaqtıń ómirlik cikli 
dawamında ózgerip, rawajlanıp baradı. Tarmaqtıń jedel pátler menen ósiwi báseki 
kúshlerin ázziletip qoyadı. Bul basqıshta ekspansiya hám bazar tarawların iyelep 
alıw ushın qolaylı imkaniyatlar bar boladı. Ósiw tómenlegen waqıtta básekiniń hám 
ásirese baha básekisiniń qáwipi kúsheyip ketedi. Jetilisiw basqıshında báseki qáwip-
qáter kemeyedi, baxa básekini baha liderleriniń kelisimi esabınan sheklew 
imkaniyatı júzege keledi. Sonıń ushın bul basqıshta dáramatlar salıstırmalı joqarı 
boladı. Bul basqıshta bahaǵa baylanıslı bolmaǵan báseki úlken rol oynawı múmkin 
bolıp, ol ónimlerdi klassifikaciyalaw ústinliklerinen paydalanǵan kompaniyalar 
ushın júdá áhmiyetli. Krizis basqıshında jaǵday ózgeredi. Shıǵıw tosıqları joqarı 
15
Strategic Management concepc and cases. Arthur A. Thompson. Jr. A.J Strikland. p.94 

---

35 
bolsa, ásirese báseki kúsheyedi, dáramat kemeyedi hám baha urısınıń qáwipi júzege 
keledi. 
Porterdiń úshinshi kúshi qarıydarlardıń «sawdalasıw» imkaniyatı bolıp tabıladı. 
Ol eń jaqsı sapa yamasa xızmet kórsetiwge bolǵan talap sebepli bahalarǵa basım 
kórsetiw qáwipin júzege keltiredi. Ázzi qarıydar bolsa, kerisinshe, bahalardıń 
ósiwine hám dáramattıń artıwına jol qoyadı. 
Qarıydarlar ásirese tómendegi jaǵdaylarda basım sanaladı
16
: 
- jetkizip beriwshi taraw bir neshshe kishi kompaniyalardan quralǵan bolıp, 
qarıydarlar az bolǵanda; 
- qarıydarlar tovarlardı kóp muǵdarda satıp alǵanda; 
- tarmaq óz iskerlik túrinen kelip shıqqan halda qarıydarlarǵa joqarı dárejede 
baylanıslı bolǵanda;
- qarıydarlar bir neshshe jetkizip beriwshi tarmaqlar ishinen eń arzan baha 
usınıp atırǵan birewin tańlaw imkaniyatına iye bolǵanda (bul usı tarmaqta baha 
básekini kúsheyttiredi); 
- qarıydarlar ushın túrli kompaniyalardan tovar satıp alıwdı ekonomikalıq 
jaqtan úzliksiz satıp alıw imkaniyatına iye dep qaraw múmkin bolǵanda hám t.b.; 
Tórtinshi báseki kúshi jetkerip beriwshilerdıń basım kórsetiwi bolıp tabıladı. 
Bul basım nátijesinde jetkerip beriwshiler bahalardı kóteriwi menen qáwip salıp, 
kompaniyalardı jetkerip berip atırǵan ónim muǵdarın kemeyttiriwge májbúr etedi 
hám dáramattı azaytadı. Buǵan alternativ ráwishte – ázzilew jetkerip beriwshiler óz 
ónimlerine bolǵan bahanı tómenletiwge hám joqarıraq sapanı talap etiwine 
imkaniyat beredi. Tómendegi jaǵdaylarda jetkerip beriwshiler tárepinen 
kórsetiletuǵın basım ásirese jánede kúshli boladı: 
- jetkerilip berilip atırǵan ónimlerdiń ornın basa alatuǵın tovarlar kem bolıp, ol 
kompaniyanıń isenimli ónimi bolǵanda; 
- tarmaqdaǵı kompaniyalardıń támiyinlewshi kárxanalar ushın áhmiyeti 
bolmaǵanda; 
16
Strategic Management concepc and cases. Arthur A. Thompson. Jr. A.J Strikland. p.97 

---

36 
- jetkerilip berilip atırǵan ónimlerdiń sapasınıń joqarılıǵı sebepli 
kompaniyalardıń basqa ónimge ótiwi qımbatqa túskende; 
- jetkerip beriwshiler alǵa qarap vertikal integraciyalanıw qáwpinen 
paydalanǵanda; 
- satıp alıwshı kompaniyalar keyinge qarap vertikal integraciyalanıw qáwpinen 
paydalana almaǵanda. 
Besinshi báseki kúshi tovardıń ornın basıwshı ónimlerdiń payda bolıw qáwipi 
sanaladı. Tovardıń ornın tolıq basa alatuǵın ónimlerdiń bar bolıwı úlken qáwip 
tuwdıradı hám kompaniyanıń bahaların hámde dáramatların sheklep qoyadı. Biraq, 
eger kompaniya ónimleriniń ornın basa alatuǵın tovarlar kem bolsa, kompaniya 
bahalardı kóteriw hám qosımsha dáramat alıwı múmkin. Kompaniyanıń strategiyası 
bul faktordan paydalana alıwı lazım. 
Tarmaqdaǵı báseki dárejesi boyınsha tómendegilerge bólinedi: 
1. Ayawsız báseki 
2. Intensiv báseki 
3. Ólshemdegi báseki 
4. Ázzi formada ózine tartıwshı báseki 
Bazarǵa jańadan kirip kelgen kárxana jańa óndirislik quwatlılıqqa iye bolıwı, 
ayırım jaǵdaylarda úlken resurslarǵa iye bolıwı múmkin. Bunday kárxanalar bazarda 
óz ornın tawıp iyelew ushın gúresedi. Bazarda jańa básekleslerdiń payda bolıwı 
tómendegi faktorlarǵa baylanıslı: 
. bazarǵa kiriw jolındaǵı tosıqlar; 
• bazarda islep atırǵan kompaniyalardıń reakciyasi:
• bazarǵa kiriw jolındaǵı tosıqlar tómendegishe boladı: 
• islep shıǵarıw sheńberiniń únemliligi (bunday ústinlik bazarda úlken 
óndirislik kólemge iye bolǵan kompaniyalarda boladı. Jańa kárxana bolsa bazarǵa 
birden úlken kólem menen shıǵa almaydı.) 
• texnologiya hám NOU XAU ǵa erisiwdiń imkaniyatınıń joqlıǵı; 
• «oqıtıw/Tájriybe» iymek sızıǵınıń nátiyjeligi; 
• qarıydarlardıń belgili markalarǵa iykemlesiwi; 

---

37 
• kárxananıń kólemlerge baylanıslı bolmaǵan qárejetlerdiń teń emesligi; 
• satıw kanallarına kire alıwı; 
• qadaǵalawshı organlardıń háreketleri. (licenziya, ruxsatnamalar) 
• taripler hám tariplerden tısqarı sheklewler (dempingke qarsı nızamshılıq, 
jergilikli kárxanalardıń májbúriy qatnasıwshıları)