Suv taʼminotining kommunal (jamoat binolari va aholini suv bilan taʼminlaydigan) hamda ishlab chiqarish. (sanoat yoki q h. ni suv bilan taʼminlaydigan) xillari bor

Suv taʼminotining kommunal (jamoat binolari va aholini suv bilan taʼminlaydigan) hamda ishlab chiqarish. (sanoat yoki q.h.ni suv bilan taʼminlaydigan) xillari bor. Suv taʼminotida tabiiy suv manbalari — ochiq havzalar (daryo, koʻl, dengiz, suv ombori va boshqalar) hamda yer osti suvlari (buloqlar, artezian suvlari va boshqalar)dan foydalaniladi. Aholi egʻtiyoji uchun eng yaroqli suv — yer osti suvlaridir. Lekin yer osti suvlari aholining ehtiyojini toʻliq qondira olmaydi. Shuning uchun yirik shaharlar va sanoat korxonalari chuchuk suvli ochiq havzalar suvidan taʼminlanadi.
Suv taʼminotining umumiy sxemasi: suv qabul qilish inshooti 1, I nasos st-yasi 2, suv tozalash inshootlari 3, toza suv rezervuari 4; II nasos st-yasi 5, suv yoʻllari 6 (quvurlar, beton ariklar va boshqalar), vodoprovod tarmogʻi 7 va bosim minorasidan iborat. Mahalliy sharoitga qarab, St. sxemasi oʻzgarishi mumkin. Masalan, havza suvini tozalashning keragi boʻlmasa, suv tozalash inshootlarini qurishga ehtiyoj qolmaydi. Agar suv havzasi suv bilan taʼminlanadigan obʼyektdan baland joylashgan boʻlsa, nasos st-yalari qurilmaydi.
Yer osti suvlarini chiqarish uchun quvurli quduklar va gorizontal suv yigʻgichlardan foydalaniladi. Buloq suvlari kaptaj inshootlari (gʻishtin idishlaʼr, kameralar va boshqalar)ga yigʻiladi. Koʻpincha, yer osti havzalaridagi suv nasos yordamida yuqoridagi idishga toʻplanadi, u yerdan nasos stansiyasi yordamida isteʼmolchilarga yuboriladi. Nasos styalari, odatda, markazdan qochma nasoslar, rostlash, saqlash va nazoratoʻlchash apparatlari bilan, koʻplari teleboshqarish qurilmalari bilan taʼminlanadi, baʼzilari toʻliq avtomatlashtiriladi.
Tozalash inshootlarida tozalangan suv vodoprovod tarmogʻi orqali isteʼmolchilarga tarqatiladi. Sanoat korxonalarida (maʼlum sharoitda) Suv taʼminotining aylanma va ketma-ket foydalanish tizimlari qoʻllaniladi. Aylanma tizimda ishlab chiqarish.da ishlatilgan suvni sovitib, tindirib, tozalab, undan yana foydalaniladi. Ketma-ket foydalanish tizimi bir korxonada ishlatilgan suvdan boshqa bir korxonada foydalanishni koʻzda tutadi, natijada suv ancha tejaladi.
Aholi yashaydigan punktlar, asosan, mahalliy suv havzalari suvi bilan taʼminlanadi. Masalan, Toshkent shahri Chirchiq, Boʻzsuv va boshqa tabiiy suv xavzalaridan suv ichadi. Toshkentning St. markazlashtirilgan, yaʼni barcha St. tizimlari birbiriga ulangan. Aholiga beriladigan suv sifati katʼiy sanitariya koʻrigidan oʻtkazib turiladi. Bu ish shahar va tuman sanepidstansiyalari zimmasiga yuklangan. Qishloq xoʻjaligining suvga boʻlgan ehtiyojlari, daryolar, kanallar, suv omborlari, kollektorlar, novlar, suv tarqatish inshootlari, nasos st-yalari va boshqa sugʻorish majmualari orqali qondiriladi.
Shuni eslatish zarurki,xozir er yuzida jaxonda million yillar oldin bulganidek,40000 km3 chuchuk suv mavjud.Lekin dunyo axolisi 1820 yili 1 milliard bulgan bulsa,xozir 5 milliarddan oshib ketdi.Xindiston axolisining uziga 2 milliardga yakinlashib koldi.Suv mikdori esa shu davr ichida uzgargani yuk.Buning ustiga kup mikdorda erlar uzlashtirish,kuplab sanoat korxonalari kurish chuchuk suv sarfini kupaytirmokda.Shuning uchun xam odamlarni toza va chuchuk suv bilan ta'minlash butun dunyo oldida katta muammo bulib turibdi.
Turar joylarda jon boshiga urtacha suv sarfi 200 litr bulgani xolda katta shaxarlarda xujalik ichimlik suvi sarfi 400— litrga etadi.
Turar joylarda suvning xujalik istemoli me'yorlari.
Turar joylarda va tumanlar Kishi boshiga 1 kunda urtacha
obodonligi suv (l.xisobida)
1.Ichki vodoprovod va kanalizatsiya tarmok-
lari bilan ta'minlangan vannasiz bino. 125—
2.Ichki vodoprovod va kanalizatsiya tarmok-
lari,vanna,suv isitgichlar bilan ta'min-
lanmagan binolar. 160—
3.Markazlashgan issik va sovuk suv bilan
ta'minlangan binolar. 250—
Axolini toza suv bilan ta'minlash masalasi Urta Osiyo respublikalarida ayniksa katta muammo bulib kolmokda.Shu vaktgacha kishloklar va ayrim shaxarlar axolisi markazlashgan ichimlik vodoprovod suvi bilan 100 foiz ta'minlangani yuk.
Uzbekistonning kishlok axolisi ichimlik toza suvi bilan urtacha 50 % ta'minlangan.Lekin shuni aytib utish kerakki,keyingi yillarda davlat mablaglari evaziga shaxar va shaxarchalar axolisini ichimlik suv bilan keng mikyosda ta'minlash masalasi xal etilmokda.
Suv manbalari va ularning sanitariya xolati.
Er kurrasida suvlar turlicha joylashgan.Er osti suvlari kamida uchta chukurlik er kavatida joylashgan bulib,er ustida esa ochik yuza suvlar mavjuddir.
Kanday suv bulmasin,unga kuyiladigan gigienik talabga kura,u odamlar iste'mol kilganda xech kanday yukumli kasalliklar keltirib chikarmasligi,kishilarga zaxarli va radioaktiv moddalar bilan shikast etkazmasligi,ta'mi,xidi,rangi risoladagidek bulib,axoliga zarar bermasligi kerak.
Er osti suvlari xar xil chukurlikda joylashgan,oralik tafovuti 1,5 m dan 16 km gacha etishi mumkin,ular bosimli va bosimsiz buladi.Anchagina chukurlikda joylashagan bosimli suvlar artezian suvlari nomi bilan yuritiladi.XII asrda Frantsiyaning Art viloyati axolisi er ostida joylashgan chukur er katlamlari oraligidagi suvdan foydalangan va bu suv shu vaktgacha mazkur viloyat nomi bilan chukur artezian suvi deb ataladi.
Kelajakda er osti suvlaridan keng kulamda foydalnish kuzda tutilmokda.Ma'lumotlar shuni kursatadiki, Uzbekiston xududidagi er osti suvlarining aksariyati tipikligi ,xarorati ,kimyoviy tarkibi va bakteriyalar mikdori jixatidan GOST talablariga jovob beradi.Er yuzasining eng yakin joylashgan er osti suv utkazmas kavatida tuplangan suvlar gurunt suvlari bulib,bu asosan filtirlanish natijasida paydo buladi,bunday er osti suv bosimi bulmaydi.
Gurunt suvlari kuduklar yordamida xam olinadi,ularning mikdori doimo bir xil bulavermaydi,u atmosferadan yokiladigan yogingarchilikka juda boglikdir.Gurunt suvlariga iklim,er jinslarining kimyoviy tarkibi va boshka omillar ta'sir etadi.Er osti suvlarining tarkibida ancha mikdorda tuzlar bulishi mumkin.Masalan,Urta Osiyo mintakasidagi rayonlarning er osti suvlarida xatto 1 litr suv tarkibida anchagina tuz topish mumkin.Gurunt suvlari odatda 1,5— metr,goxo 3— mert chukurlikda joylashadi.Gurunt suvlarini ifloslanishdan muxofaza kilish uchun uning okim yulini aniklash kerak buladi.Uning er ostidagi zaxirasi uzok vakt davomida yuzadan pastki kavatga filtrlanish natijasida katta bushlikda tuplanadi,shuning uchun xam yil fasllarining uzgarishi bilan atmosfera yogingarchiligining kup va kamligiga karab uzgarib turadi.Suv zaxirasi ayniksa kurikchilik davrida juda uzgarishi mumkin.Er yuzasidagi daryolarning er osti gurunt suvlariga ta'siri juda kattadir.
Gurunt er osti suvlarining tarkibi ma'lum turar joylarga boglik bulganligidan,ularning xammasini sanitariya jixatdan bir xil baxolash xato bular edi.Shuning uchun xam xar bir viloyatda yoki tumanda gurunt suvlarining kimyoviy bakteriologik va fizik xususiyatlari sanitariya nuktai nazardan tekshirilishi kerak,sungra unga tegishli baxo berilishi tavsiya kilinadi.
Tepa er osti suvi.Ayrim xollarda gurunt er osti suvlarining tepasida er ostida tuplanib kolgan suvlarni xam uchratish mumkin tepa er osti suvlari suvga chidamli yoki suvni kam utkazadigan kavatlarda,gurunt suvlari ustida paydo buladi.
Tepa er osti suvlarining tuplanishi doimiy emas,ular yogingarchilikka boglik buladi.Tepa er osti suvlari er yuzasiga yakin bulganidan ular tez-tez mikroorganizmlar, tuzlar, zaxarli kimyoviy moddalar, mineral ugitlar bilan ifloslanishi mumkin. Bunday suvlar ichimlik suv sifatida tavsiya kilinmaydi. Ularni zararsiz xolatga keltiribgina ichish mumkin.
Artezian suvlari. Chukur er osti katlamlarida tuplangan yukori bosimli bu suvlar,suvga chidamli birinchi,ikkinchi yoki kup kavatli jinslarning tagiga joylashgan bulib katlamlar orasiga yotadi.
Suv utkazmaydigan suv yullari va uning tomi oraligida kisilib yotgan suv doim bosim ostida buladi,er burgulab kovlanishi bilan bosimli suv er yuzasiga otilib chikadi,ba'zi xollarda er tagidan chashma singari uzi xam otilib chikishi mumkin.
Ba'zi xollarda bosim ta'sirida suvning kayishkoklik xususiyati tufayli bunday xolat gravitatsion kuchlar bilan almashinishi mumkin unda suv erkin xolda bosimsiz suv katlamlariga kutarilishi mumkin.
Er osti suvlarining kimyoviy tarkibi kup jixatdan kimyoviy reaktsiyalarga,suv sizib utadigan jins kavatlarining fizik xususiyatiga boglik buladi.
Xozir yangi fizikaviy va kimyoviy usullar yordamida 70 ga yakin kimyoviy elementlar er osti suvlaridan topiladi.Masalan, ftor, mis, rux, temir, fosfor, kaltsiy, magniy, xrom, kurgoshin va boshkalar. Albatta, elementlarning suvdagi mikdorlari bir-biriga sira uxshamaydi,ba'zi birlari mikrogrammlar mikdorida topilsa,ba'zi birlari bir necha un millionlardan biri xisobiga topiladi.
Bu albatta suv yulidagi jinslarning kimyoviy,fizikaviy xususiyatlariga boglikdir.Inson xujalik va ichimlik suv bilan ta'minlanganda suvdagi ftor,temir va suvning kattikligini belgilovchi kaltsiy,magniy tuzlarining mikdori gigienik jixatdan katta axamiyatga egadir.
Er osti suvlariga tabiiy omillardan tashkari tugdiriladigan omillar xam uz ta'sirini kursatishi mumkin.Masalan,suv katlamlaridan notadbirkorona foydalanish,suv namunalarini olish yoki er osti suv xavzvsiga boshka suv manbalardan suv sizib utishi,er kavatlari butunligining buzilishi er osti katlamlararo suvlari tarkibini uzgartirib yuborishi mumkin.
Er osti suvlarining ifloslanishiga sanoat korxonalaridan okib chikadigan iflos suvlar sabab buladi. Bulardan tashkari,er osti suvlari tashlandik kuduklar, ularga urnatilagan kuvurlar orasidagi yoki tashki tomonidan suvning sizilishi zovurlardan, karerlardan, daryo suvlarining sizilishidan xam ifloslanishi mumkin.
Kupincha katlamlararo er osti suvlari ichimlik toza suv xisoblanadi, ishlanmasdan iste'mol kilinadi,chunki uning sifati,kimyoviy va bakteriologik tarkibi barkarordir va tozaligi davlat standartiga tugri keladi.
Ochik yuza suv manbalari.
Urta Osiyo respublikalarida sugorish tizimi yaxshi rivojlanganligi uchun xam kupgina kishlok axolisi uzining xujalik,ichimlik va maishiy extiyojlariga kupincha daryo,kanal ,arik suvlaridan foydalanadi.
Yuza suv manbalarining suvi doimo PH 6,5—8,5 orasida aniklanadi.Lekin ochik suv xavzalari insonning antropogen faoliyati natijasida iflos suvlar,sanoat chikindilari bilan,jamoa xujaligi va davlat xujaligi er maydonlaridan chikadigan okava suvlar va boshkalar bilan ifloslanadi.
Yukorida keltirilgan omillardan ma'lumki,bunday suvlarni tugridantugri iste'mol kilib bulmaydi,bunday suvlardan xujalik va ichimlik maksadlarida foydalanish uchun ular albatta tozalanishi, zararsizlantirishi, vodoprovod inshootlarida ishlov berilishi kerak.
Daryolar.Ular eng asosiy ochik suv xavzalari bulib keng kulamda ma'lum ishlanishdan sung axoli extiyoji uchun ishlatilmokda.Lekin daryo suvlari sifat jixatidan tez uzgaruvchandir, ular uz tarkibida kimyoviy moddalar, mikroblar, gelmint tuxumlari va boshka moddalarni tutishi mumkin.
Ochik suv xavzalari tabiiy xolatining buzilishi korxonalarning tozalanmagan chikindi suvlarni tashlab yuborishi okibatida yuz beradi.
Urta Osiyo respublikalaridagi daryo suvlari toglardagi kor va muzliklarning erishidan paydo bulishi tufayli ularning suvlari nixoyatda tinik, toza, chuchuk, mazali, xarorati 12—o S dan oshmadigan, chankovni kondiradigan ajoyib suvlardir.Lekin suv okimi 500— km ga etganda ayniksa Amudaryo suvlari loykalanib,uz tarkibida juda kup mikdorada osiglik zarrachalar,kum,loy,xas-chuplarni tutadi,ularning mineral tarkibi,organik moddalari mikdori, mikroblarining soni juda uzgarib ketadi.
Bir litr suv tarkibida 6500— mg ogirlik zarrachalar bulishi mumkin.Demak,xar bir xududda iklim,tuprok suv okadigan grunt,yogingarchilik va boshka tabiat sharoitlar suvning xamma kupsatkichlarini uzgartirib yuboradi.Agar daryo suvlari shux okadigan bulsa,suv juda loyka bulib,daryo soxillarini buzadi,uz yunalishini tez-tez uzgartirib turadi.
Daryolarning suv boyligi bir xil emas,ular bir dakika ichida kancha m3 okib utishi xisobga olinib,uning kirimi aniklanadi.Masalan , Amudaryoning 1 dakikadagi okimi 1500 m3 ga, Sirdaryoniki esa 540 m3 ga teng. Ammo suv daryoning boshlanishida uncha kup bulmay,urtalarida ancha kupayishi mumkin.Baxor boshlanishi bilan yillik suv mikdorining 70 % daryodan okib utishi mumkin.Shu sabablarga kura axolini markazlashgan vodoprovod orkali toza suv bilan ta'minlashga muljallangan daryo suvlarining kirimi xisobga olinishi kerak.
Agar suv kirimi ogoxlantirish-sanitariya nazorati davrida aniklanilmasa,turar joylar axolisining suvga bulgan extiyojini kondirish mumkin bulmaydi,axoli sonini,uni kelajakda usishini nazarda tutmok ayniksa zarur.
Axolini toza xujalik ichimlik suvi bilan ta'minlash niyatida kullarning suvidan foylanishni tavsiya kilish mumkin,lekin buning uchun kullar chukurligi kamida 10 m,suv kirimi etarli bulmogi shart.Chukur kullarda, masalan,10 m chukur kullarda mikroblar kam uchraydi,suvning xarorati 10— So atrofida bulib,kimyoviy tarkibi uzgarib turadi.Shuning uchun katta va chukur kullarning suvi bilan axolini markazlashgan vodoprovod inshootlari orkali ta'minlash maksadga muvofikdir.
Lekin daryo suvlari kulga kuyilish joyidan boshlab ifloslanishni bir necha km ga tarkatishi mumkin.Shuning uchun vodoprovod uchun suv olish joyi bu iflosliklardan,chikindi okava suvlardan va boshka suvni zararlovchi moddalardan xoli bulishi kerak.Suv olish uchun muljallangan joyda sanitariya-ximoya mintakasi tashkil kilish lozim.
Sun'iy suv omborlari.Keyingi 30— yil mobaynida katta daryo suvlari yordamida elektr kuvvati olish uchun bir kancha suv omborlari kurildi.
Masalan,Uzbekiston daryolarida kuplab suv omborlari kurilgan bulib,ulardagi suvning xajmi 10 mlrd/m3 ni tashkil kiladi.Ular tufayli xozir Amudaryoning tez okar suvlari ancha jilovlangan.
Suv omboridagi suvlarning yana bir xususiyati ularning yozda kukarib ketishidir,bunga suvda mikroskopik usimliklarning usishi sabab buladi. Keyinchalik suv usimliklarining usishi,uz navbatida,uz navbatida,suv tarkibini organik moddalar bilan boyitadi,unda vodorod sulfid paydo bulib,suv xoldagi erigan oksigen kamayib ketadi,okibatda baliklar va boshka suv jonivolari kiriladi.Suv usimliklarining kup kismi filtrlovchi uskunalarga kirib kolib,ularni ishdan chikaradi,vodoprovod inshootlarining bir me'yorda ishlashiga putur etkazadi.
Odatda suvning kukarishiga karshi samolyotlar yordamida 1 m3 suvga 0,5 g CuSO4 (mis sulfati) sepiladi.Suv omborlarida suv uzini-uzi tabiiy tozalashi tufayli mikroorganizmlar bilan ifloslanmaydi.Suv omborlari kurish arafasida olib borilgan sanitariya tadbirlari,masalan, suvkuyiladigan ombor tubini tozalash suvni ifloslantirishi mumkin bulgan omillardan ma'lum darajada xoli kiladi.
Shu maksadda suv ombori kurilayotgan joy daraxtlar,changalzorlar,kup yillik utlar va boshkalardan tozalanadi.Shundagina suvning organoleptik, bakteriologik va kimyoviy tarkibi talabga javob beradigan buladi.
Suv omborlarini tugri tashkil kilish axolini ichimlik suv bilan ta'minlashda muxim rol uynaydi,mazkur joy iklimi yaxshi,yokimli bulishiga, obodonlashtirish ishlari rivoj topishiga ta'sir kursatadi.
Suv omborlarining suvi almashinib turgani uchun sanitariya jixatdan uncha xavf tugdirmaydi,daryo suvlari doimo xarakatda bulganligidan uz-uzini tozalash jarayonlari tez sur'atlar bilan kechadi,uz navbatida, zararsiz mineral tuzlarga aylanadi.
Suv va inson salomatligi.
Axolini gigiena talablariga javob beradigan toza ichimlik suvi bilan ta'minlash uning salomatligini muxofaza kilishining asosiy omillaridan xisoblanadi.Bu borada Uzbekiston xukumati tomonidan juda katta tadbirlar amalga oshirilmokda.
Axolini suv bilan ta'minlashda uni suv orkali tarkaladigan yukumli kasalliklardan asrash va suvning kimyoviy tarkibi uzgarishidan kelib chikadigan zaxarlanishlar oldini olish kuzda tutilishi kerak.Suvlarning sifati va tabiiy xolatining buzilishi,ular tarkibida yukumli kasalliklar kuzgatuvchi mikroorganizmlar bulishi,gijja tuxumlarining kupayib ketishi yoki turli kimyoviy moddalar mikdorining uzgarishini inson sogligiga ziyon etkazishi mumkin.
Xavfli yukumli kasalliklar -ichburuk,gepatit,korin tifi,paratif,diareriya kabi kasallik kelib chikishida suv katta rol uynaydi.Tarixga bir nazar tashlasak,suv orkali tarkalgan vabo,turli oshkozon-ichak yukumli kasalliklardan bir kancha mamlakatlardan kup odamlar yostigi kuriganini kuramiz.
Suv xavzalarida vabo vibrioni kupaysa axoli orasida vabo tarkalishi, ichterlam ,ichburuk mikroblari kupaysa shu kasalliklar tarkalishini kutish mumkin.Keyingi ma'lumotlarga karaganda,ichak kasalliklarining kelib chikishida,shuningdek sarik kasalligi,polimielit va boshka kasalliklarning tarkalishida suv tarkibidagi viruslarning roli katta ekan.Suv muxitida mazkur viruslar uzok vakt yashashi mumkin.
Bakteriyalarning suv manbalarida yashash muddatlari (kunlar)
Bakteriyalar nomi Vodoprovod Daryo Kuduk
suvida suvida suvida
Ichak tayokchalari 2— 21— —
Ichterlama bakteriyalari 2— 4— 15—
Dizenteriya mikrobi 15— 19— —
Vabo vibrioni 4— 0,5— 1—
Liptosfera — 150 kungacha 7—
Tulyaremiya (kuydirgi)
mikrobi 92
kungacha 7— 12—
Brutsellyoz 2— — 4—
Agar suvga shifoxonaning okava suvlari zararsiz xolatga keltirimay, suv xavzasiga tashlansa, bunday suvdan foydalangan kishilar turli kasalliklarga yulikishi mumkin.Suv xavzalarida infekyiyalarining paydo bulishiga asosan insonning uzi sabab buladi.
Suv ifloslanishidan tarkaladigan kasalliklar xakikatdan xam juda xavflidir.Ayniksa ilgari ichimlik suvlariga yaxshi etibor bermaslik okibatida bunday xolat tez-tez uchrab turardi.Buni shunday tarx bilan ifodalash mumkin: kasal odam ? kanalizatsiya ? daryo suvi ? shaxar vodoprovod shaxobchasi ? soglom odam.Uzbekistonda suv orkali tarkaladigan ichak kasalliklari taxlili kuyidagicha xulosaga olib keladi: 70— % ichak infektsiyasi xovuz,arik va kanal suvlarini ichish,8— % i kanal va katta ariklar suvida chumilish,5— %i ifloslangan kuduk suvini iste'mol kilish natijasidir.Bunday kasallik goxo etarlicha zararsizlantirilmagan vodoprovod suvlarini ichishdan xam yukushi mumkin.
Juda kup kanalizatsiya suvlari,axlatlar tozalanmasdan,zararsiz xolga keltirilmasdan ochik suv xavzalariga tashlanishidan Zarafshon laryosi suvlari,mikroblar makoniga aylanib bormokdaki,bu narsa tez fursatda tegishli shoshilinch choralar kurishni takozo etadi.
Suv va yukumsiz kasalliklar.
Ayniksa suvning kattiklik kursatkichi katta axamiyat kasb etmokda. Chunki suv xavzalariga shudgorlar suvini yuvishdan bushagan okava suvlarning kuplab tushirilishi,zax suvlarining kollektorlarga okizilishi,sanoat korxonalarining chikindi suvlari daryolar suvining kimyoviy tarkibini buzib uning kattikligini oshirib boradi.Bunga Amudaryo va Sirdaryo suvlari miisol bula oladi.Suvning kattikligi kaltsiy va magniy tuzlarining 1 litr suvdagi umumiy mikdoridir.Odatda kattik suvda sovun ishlatganda yaxshi kupirmaydi,suv kaynatilgan idishda tuz katlamlari paydo buladi.
Suvning kattikligi bilan organizmda toshlar paydo kiladigan kasalliklar urtasida boglanish borligi tugrisidagi bir kancha fikrlar ma'lum. Xorazm viloyati va Korakalpogiston respublikasida olingan dalillarga karaganda,odamlarning ut va siydik kopida,shuningdek buyragida toshlar paydo bulishiga asosan Amudaryo xavzasidagi suvlar kattikligining tobora ortishi sabab bulmokda.
Urologlar tajribalar yuli bilan kattik suvlar iste'molidan sung siydik yulida toshlar paydo bulishini,ichimlik suv bilan bevosta boglik kasalliklar kup uchraydigan viloyatlarni aniklaganlar.Bunday viloyatlarda suvning kattiklik darajasi ancha yukori ekan.
Keyingi vaktda suvning kattikligi bilan ayrim yurak kasalliklari urtasida bogliklik borligi ma'lum bulmokda.
Ma'lumotlargan karagand,20 dan ortik mikro elementlar organizm extiyoji uchun juda zarur.Shulardan eng kup urganilgani yod,ftor,molibden,mis,temir va boshka elementlar xisoblanadi.
Suv sifatining gigienik me'erlari.
Axolini markazlashgan toza ichimlik suv bilan ta'minlashning rivojlanishi ichimlik suvga nisbatan talabnigina emas,shuningdek suv manbalariga nisbatan xam talabni oshirib yubordi.
Xozir bu borada kuyidagi Davlat standartlari amal kilmokda:Davlat standarti -28 74 82 "Ichimlik suv”; Davlat standarti 27 61 84 "Markazlashgan xujalik ichimlik suv ta'minoti manbalari”.
Axolini toza ichimlik suv manbalari bilan ta'minlashga katta axamiyat beriladi.Avvalo tanlanadigan suv manbalari davlat standarti 28 74 82 "Ichimlik suv”ga sifat jixatdan tugri kelishi yoki yakin bulishi maksadga muvofikdir.Bunday talablarga chukur joylashgan er katlami orkali yukori bosimga ega bulgan suvlargina javob beradi.
Mabodo shunday suv manbalari topilmasa,yoki ularning debiti ozlik kilsa,yoki sanitariya xolati va sifati yaxshi bulmasa,bosimsiz katlamlararo er osti suvlari kidiriladi.Yuza joylashgan suv manbalari eng keyingi navbatda tanlanadi.Xar kanday xolatda xam tanlangan manbadagi suvning sifati gigienik talablarga javob bermasa,bunday suvga vodoprovod inshootlariga maxsus ishlov beriladi.Suvga davlat standarti talabi darajasida ishlov berilgan suv ichimlik suv sifatida axoliga tarkatiladi.
Suv sifatini standartlash suv iste'moli tufayli kelib chikadigan kasalliklar oldini olish imkonini beradi.
Ichimlik suv soglikni saklash vazirligi tomonidan ishlab chikilgan davlat standarti talablariga javob berishi kerak.Binobarin,suvning sifatini standartlash soglikni saklash muassasalarining doimo dikkat markazida bulishi kerak.
Uz zamonida Abu Ali ibn Sino xam suv okadigan naylarga katta axamiyat berib,kurgoshin kuvurdan okkan vodoprovod suvining xavfli ekanligidan ogoxlantirib utgan edi. 1973 yilda kayd etilgan Davlat standarti me'yori buyicha bir litr suvdagi loyka 1,5 mg ga tengdir.Xozirgi vaktda yangi Davlat standarti 28 74 82 "Ichimlik suv”kabul kilingan.
Yangi ilmiy asoslar negizida ichimlik suvlari va vodoprovod tizimi samarali ishlashini davlat standarti bilan nazorat kilish uchun vodoprovod suvi butun vodoprovod tarmoklarida mazkur standart talabiga javob berishi kerak.
Davlat standarti buyicha suvning epidemiologik xavfsizligini ta'minlash uchun bevosita kursatkichlar 1 m/l suvdagi saprofit mikroblar soni va ichak tayokchasi guruxi bakteriyalarining koliindeksidan foydalaniladi.Yangi davlat standarti suvning kimyoviy tarkibidagi 20 ta kursatkich kiritgan,ularning aksariyati suvning tabiiy tarkibida bulib,ayrimlari suvning sifatini yaxshilash maksadida unga ishlov berishda vodoprovod inshootlarida kushiladi.
Sanepidstantsiya muassasalarining ruxsati bilan ayrim yaxshi ishlov berilmagan vodoprovod suvlari uchun kuruk koldik 1 litr suvda 1500 mg gacha;umumiy kattiklik 10 mg/ekv/l gacha;marganets esa 0,5 mg/l gacha oshirilishi mumkin.
Sanepidstantsiya muassasalari ruxsati bilan suvning rangi 35o S gacha, loykaligi 2 mg/litrgacha kutarilishi mumkin.
Suv tarkibining yukorida keltirilgan kursatkichlaridan tashkari,standart talabiga kura sanoat korxonalaridan,kishlok xujaligi erlaridan tushadigan chikindi sular tarkibidagi moddalar xamda xujalik okava suvlari tarkibidagi moddalarning ichimlik suv uchun ruxsat etiladigan me'yorlari ishlab chikildi.Bu me'yorlar tasdiklanib ,ruyxatga olinadi.Xozirgi vaktda ruxsat etilib,tasdiklangan kimyoviy moddalar soni 800 dan oshib ketdi.
Markazlashgan vodoprovod suvi bilan ta'minlash
uchun suv xavzalari tanlash.
Suv manbalari 27 61 84 rakamli Davlat standarti "Markazlashgan xujalik ichimlik suv bilan ta'minlash uchun suv manbalari.Tanlash koidalari va gigienik-texnik talablari”ga asosan tanlanadi.
Axoliga markazlashgan vodoprovod suvi bilan ta'minlash uchun tanlangan suv xavzasining yarokligi va suv olish joylarining Uzbekiston respublikasi Soglikni saklash vazirligi xuzuridagi sanitariya epidemiologiya muassasalari aniklaydilar.
Suv manbalarini tanlashda kuyidagilarga amal kilignadi:
1) axoli turar joylarining kiskacha tavsifi;
2) suv olish uchun muljallangan joyning rejasi;
3) markazlashgan xujalik ichimlik suv bilan ta'minlash uchun kurilishi kerak bulgan vodoprovod loyixasi;
4) xozir va kelajakda axoli soni usishini xisobgan olib,bir sutkada sarf kilinadigan suv xajmi;
5) suv manbalaridagi suvlar sifatini belgilaydigan dalillar;
6) yuza okava suvlarning okish rejimi,fasllarga karab ular mikdorining uzgarishi,suv sarfining katta,urtacha va kichik mikdorlarini aniklash va xokazo.
Markazlashgan vodoprovod uchun muljallangan suv xavzalaridan taxlil uchun olinadigan suv namunalari suv olish nuktalaridan 1 km yukorirokda, suv okimiga karshi joydan olinadi,agar suv manbalari okmaydigan bulsa (kul,xovuz,suv ombori va xokazo), u xolda suv olinadigan joyda ikkala tomonga barobar 1km li masofadan suv namunalari olinadi.Faol ishlab turgan suv olish joylari bulsa,u xolda suv namunalarini suvni tortish uchun urnatilgan birinchi nasosli stantsiyalar narirogidan olishga ruxsat etiladi.
Olinadigan suv namunalar soni 1 yilga 12 ga teng yoki xar oyda suv namunasi 1 marta olinib tekshiriladi.Suv xavzasi tanlashda keyingi 3 yil davomida olingan suv namunalarining taxlilidan xam foydalansa buladi. Albatta,xar bir suv namunasi taxlil kilingandan sung maxsus protokol bilan rasmiylashtiriladi.
Suv namunalari olish,ularni taxlil kilish,suv olish joyini tanlash sanitariya organlari zimmasiga yoki ularning taklifiga kura boshka tashkilotlar zimmasiga yuklatilishi mumkin.Suv manbaining sanitariya talablariga javob berish-bermasligi tugrisidagi xulosani sanepidstantsiya organlari beradi.
Markazlashgan xujalik-ichimlik suvi manbai sifatida er osti suv manbalari,toza suv xavzalari tanlanishi mumkin. Bular daryolar,kanallar, suv omborlari,Urta Osiyo respublikalarida esa irrigatsiya kanallari,katta ariklar va boshka suv manbalaridir.
Urta Osiyo mintakasidagi sun'iy irrigatsiya kanallari,suv tarmoklari orkali tarkalib ketadi,ular uzining gidrogeologik farklari bilan ajralib turadi.
Umuman,suv okib kelayotgan regionni ,suv xavzalarini baxolash uchun okib kelayotgan suvga ta'sir kiluvchi barcha omillar xisobgan olinishi kerak.Jumladan,suv xavzalarining gidrogeologik kelib chikishiga ,tuprokgiga,usimlik dunyosiga,urmon massivlarining bor-yukligiga,ishlaniladigan erlarga,ekin maydonlariga,turar joylarning sanitariya xolatiga,axolining ish bilan bandligiga,sanoat korxonalarining bor-yukligiga,korxonalar ishchilari soniga,ular ishlab chikargan maxsulotga,korxonalarning turar joylarga nisbatan joylashishiga ta'sir etuvchi sabablarni aniklash,yangi okava suvlarning borligi,kattik axlatlarning yigilishi,ularni olib chikib ketishni tugri uyushtirish,axlatxonalarni suv xavzalarini xisobga olgan xolda joylashtirish va boshka masalalar sanitariya vrachlari nazoratidan chetda kolmasligi ke
Suvning uz-uzini tozalash jarayonini yaxshi urgangan olim S.N.Stroganov olib borgan tajriba shuni kursatadiki,ichak tayokchalarining suv okimida urtacha soat sayin kirilishi 2% ga teng bulsa,yoz vaktida 48 soat davomida suvning bakteriyalardan uzini tozalash,jumladan,ichak tayokchalaridan tozalashi 90% ga etgan (daryo suvlarida).Daryo suvlarining uz-uzini tozalash samarasini 96% ga etkazish uchun kamida 3 kunli vakt kerak buladi.
O‘rta Osiyo respublikalarida sug‘oriladigan yerlar juda ko'payib ketganligi sababli ham ko'pgina qishloq aholisi o'zining ehtiyojlarini qondirish uchun ko‘pincha daryo, kanal, ariq suvlaridan foydalanadi. Ma’lumotlarga qaraganda, bizning mamlakatimiz chuchuk suv manbalariga eng boy mamlakat hisoblanar ekan. Bizda har bir million aholiga 5,7 km daryo suvi to‘g‘ri kelsa, yer kurrasining boshqa mamlakatlarida bir million aholiga 4,7 km chuchuk suv to‘g‘ri keladi.
Suv havzalarining 80 foizi iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan shimoliy tumanlarga to‘g‘ri keladi. Bu tumanlarda atigi 15-20 foiz aholi yashaydi. Suv havzalarining qolgan 20 foizi iqtisodiy jihatdan yaxshi rivojlangan tumanlarga to‘g‘ri keladi. Ammo yuza suv havzalari suvi tarkibi jihatdan tez o'zgaruvchanligi, unda mineral tuzlarning kamligi, ifloslanish darajasining yuqoriligi bilan yerosti suvlaridan farq qiladi. Suv miqdori faslga qarab va meteorologik sharoitlar ta’sirida yo ko‘payib yoki kamayib turadi. Muz qatlamlarining ko‘chishi, yog‘ingarchilik, sel kelishi va boshqa tabiat hodisalari suv ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Yuza suv manbalarining pH ko'rsatkichi doimo 6,5-8,5 orasida aniqlanadi. Ammo ochiq suv havzalari insonning yashash faoliyati davomida chiqindi suvlar, sanoat chiqindilari, sug‘oriladigan yer maydonlaridan chiqadigan oqova suvlar va boshqalar bilan ifloslanadi.
Keyingi yillarda oqova suvlarning ochiq suv havzalariga tushishi natijasida bir hujayrali suv o'tlari nihoyatda ko‘payib, suv qavatlarini o‘t bosayotganining guvohimiz. Suv omborlarida saqlanayotgan suvning gullashi ularning organoleptik xususiyatlarini o‘zgartirib yubormoqda.
Yuqorida keltirilgan omillardan ko‘rinadiki, bunday suvlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’mol qilish aslo mumkin emas. Ularni faqat zararsiz holatga keltirilgandan so‘ng iste’mol qilishga ruxsat etiladi.
Daryolar eng asosiy ochiq suv havzalari bo‘lib, ular ma’lum darajada ishlangandan so‘ng aholi ehtiyoji uchun ishlatiladi. Lekin daryo suvlari tez o'zgaruvchanligi sababli ular tarkibida kimyoviy moddalar, mikroblar, gelmint tuxumlari va boshqa moddalar bo‘lishi mumkin.
Masalan, shimoliy rayonlardagi daryolar qish boshlanishi bilan muzlaydi, natijada ular vaqtinchalik ifloslanishdan saqlanadi. Bahor kelishi bilan esa muzlar erib, suvlarning mineral tarkibi o‘zgaradi, oksidlanish kamayib, mikroblar ko'payadi. Iyun oylarida suv hajmining kamayishi suvdagi tuz konsentratsiyasini ko‘paytiradi.
Daryo bo‘ylarida kir yuvish, cho'milish, mol boqish va oqova suvlarning ochiq suv havzalariga tushishi daryo suvining ifloslanishiga sabab bo'ladi.
Bir litr suv tarkibida 6500-13 000 mg gacha osilma zarrachalar bo‘lishi mumkin. Agar daryo suvi sho‘x oqadigan bo‘lsa, u holda suv juda loyqa bo‘lib, daryo sohillarini buzib, o‘z yo‘nalishini tez-tez o‘zgartirib turadi. Daryolar suvining hajmi bir xil emas. Masalan, Neva daryosining o'rtacha oqimi sekundiga 2500 m ga teng, Volga daryosiniki 2000 m ga, Dneprniki 400 m ga, Amudaryoniki 1500 m ga, Sirdaryoniki esa 540 m ga teng. Ammo suv miqdori daryoning boshlanishida uncha ko‘p boimay, o'rtasida ancha ko‘payishi mumkin. Bahor boshlanishi bilan yillik suv miqdorining 70 foizi daryodan oqib o'tishi mumkin. Shu sababdan aholini markazlashgan vodoprovod suvi bilan ta’minlashda daryo suvi hajmi hisobga olinadi. Agar suv hajmi aniqlanmasa, aholining suvga boigan ehtiyojini qondirish mumkin boimaydi. Bunda ayniqsa aholining soni, uning demografxk o‘sishini nazarda tutmoq zarur.
Kollar ochiq suv havzalari hisoblanib, ular maydonining kengligi, katta- kichikligi, suvining hajmi, chuqurligi bilan bir-biridan farq qiladi. Koilaming suvi asosan chuchuk bo‘lib, ular daryolarning quyilishidan paydo boiadi. Shuning uchun ularning tarkibi daryo suvlarinikiga o‘xshab ketadi. Koilarda suv harakati kam boiganligi uchun ular osilma moddalardan holi boiadi. Suvining rangi tiniq, tashqi ko‘rinishi ham ancha yaxshi boiadi. Koilaming tagiga cho‘kkan quyqum cho‘kmalar organik va noorganik moddalardan iborat boiib, bioximik jarayonlar kechishiga sababchi boiadi. Kichik koilarda suv toiqinlanganda suv ostidagi loyqalar suvni ifloslantirishi mumkin. Bu esa suvning rangi, sifatini o'zgartiradi.
Ko‘1 suvini ichishga tavsiya qilish mumkin, ammo buning uchun koining chuqurligi kamida 10 metr, suv debiti yetarli bo‘lmog‘i shart. Chuqur koilarda, masalan 10 metr chuqurlikdaga koilarda mikroblar soni kam boiadi, harorati 10-12°C atrofida boiib, kimyoviy tarkibi kam o‘zgaradi. Shuning uchun katta va chuqur ko‘l suvlarini markazlashgan suv inshootlariga ulab aholini ta’minlash mumkin. Suv olish uchun moijallangan joyda sanitariya-himoya zonasini tashkil qilish maqsadga muvofiq.