Suvning molekulяr fizikasi mavzuning maqsadi talabalarga Er sharida suvning taqsimlanishi, suvning agregat holatlarining

Qorning erishi uchun sarflanadigan issiqlik miqdori qanday aniqlanadi?  
7. 
Qorning quyosh radiatsiyasini qaytarish qobiliyati qanday?  
8. 
Qorning elektr xususiyatlariga nimalar kiradi?  
9. 
Qor qatlamida tovushning tarqalishi qanday?  
10. 
Qorning mexanik xususiyatlariga nimalar kiradi?  
11. 
Qorning akustik xususiyatlari va ular qaysi omillarga bog‘liq?  
12. 
Firnlanish nima?  
13. 
Qor qoplamida qanday tabiiy jarayonlar kuzatiladi?  
14. 
Rejelyatsiya deganda nimani tushunasiz?  

---

10 
1.6. ISSIQLIK. TEMPERATURA MAYDONI VA GRADIYENTI
Mavzuning maqsadi talabalarni issiqlik almashinishining asosiy sabablari, temperatura maydonlarining 
turlari, issiqlik energiyasi, issiqlik oqimining paydo bo‘lishi va tarqalishi hamda gidrotermika qonunlari bilan 
tanishtirishdan iboratdir.  
Ma’lumki, turli jismlar turli xil temperaturaga ega bo‘ladi. Demak, ularning ichki energiyasi ham har xil bo‘ladi. Jismning 
temperaturasi, uning issiganlik darajasini ko‘rsatuvchi ichki energiyaning zapasi bo‘lgan fizik xarakteristikadir. Jismning temperaturasi 
qanchalik yuqori bo‘lsa, u shunchalik ichki energiyaning katta miqdoriga ega bo‘ladi. Tajribalardan ma’lumki bu energiya isigan jismdan unga 
nisbatan kam isigan jismga o‘tadi va jismning issiq temperaturaga ega bo‘lgan oblastidan past temperaturaga ega bo‘lgan joyiga tarqaladi. Bu 
jarayondagi uzatilayotgan energiya miqdoriga issiqlik miqdori deb ataladi. Shunday qilib, isssiqlik – bu energiyaning bir turidir.
Tabiatda issiqlikni bir jismdan ikkinchisiga uzatish jarayoni murakkab va bir vaqtda bir necha yo‘nalishda sodir bo‘ladi. Shuning 
uchun ham bu masalani echishda jarayonni bir necha sodda masalalarga bo‘lib ko‘rib chiqiladi.
Uzatilayotgan issiqlikning umumiy miqdori djoulda o‘lchanadi. Djoul-(energiya) ish birligi bo‘lib, 1 nyuton kuch bilan 1m masofada 
bajarilgan ishga aytiladi (kuch va yo‘lning yo‘nalishlari mos kelgan holda).
«Q» indeksi bilan ichki energiya miqdorini ham belgilaymiz (jism ma’lum temperaturagi ega bo‘lganda). Bu energiyani entalpiya deb 
atashadi. Uning formulasi quyidagicha :
Q c V t,
bu erda: s-jismning nisbiy issiqlik sig‘imi; -jismning zichligi; V-jism hajmi; M V-jism massasi.
Entalpiya ham issiqliq miqdori singari djoulda o‘lchanadi.
Tabiiy ob’yektlarning (grunt, muz, qor, suv va boshqa moddalar) va injenerlik inshootlarining (to‘g‘on, suv quvuri, temiryo‘l, dambalar 
va hokazo) har bir nuqtasi o‘z temperaturasi bilan xarakterlanadi. Agar jismning temperaturasi nuqtadan nuqtagacha o‘zgarsa, bu holda u 
fazoviy temperatura maydoni bilan ifodalanishi mumkin, agar temperatura vaqt ichida ham o‘zgarsa, bu holda fazoviy vaqt temperaturali 
maydon deb ataladi. Temperaturali maydon quyidagi funksional ko‘rinishda bo‘ladi:
t f (X, Y, Z, T),
bu erda X, Y, Z - nuqtalar koordinatasi, T – vaqt.
Shunday qilib fazodagi barcha nuqtalar harorat qiymatlarining ma’lum vaqtdagi yig‘indisiga temperatura maydoni deyiladi.
Temperatura maydonlari statsionar va nostatsionarlarga bo‘linadi. Agarda jismning temperaturasi koordinata va vaqt funksiyasi bo‘lsa, 
bunday maydon nostatsionar deb ataladi. (t f ( X, Y, Z, T)), temperatura gradiyenti vaqt ichida o‘zgaradi. Jismning harorati vaqt 
mobaynida o‘zgarmasa, bu holda temperatura maydoni faqatgina koordinatalar funksiyasi bo‘lib statsionar maydon deb ataladi. (t f ( X, Y, 
Z,)).
Temperaturali maydon uch o‘lchamli (fazoviy), ikki o‘lchamli (yuza) va bir o‘lchamli (chiziqli) bo‘ladi.
Birinchiga t F(X, Y) t F(X, Y) kiradi.
Ikkinchiga t F(X, Y) va t F(X, Y).
Uchinchiga t F(X, Y) va t F(X, Y) misol bo‘ladi.
Ikki o‘lchamli temperatura maydonining nuqtalarini bir xil temperatura bilan birlashtirsakbu holda chiziqlar sistemasini olamiz 
(tanlangan temperatura uchun). Bu chiziqlar -izoterma deb nomlanadi. Ular bir biri bilan kesishmaydi. Temperatura farqini izotermalar 
orasidagi masofa farqiga nisbati nolga intilganda holatga temperatura gradiyenti deyiladi, ya’ni:
gradt lim t 
t ,
n 0 n t 
Muhit ichida har xil temperatura gradiyenti bor bo‘lsin, bu holda shu muhitda issiqlik oqimi kuzatiladi (issiqlik tarqalishi). Issiqlik 
oqimi deb-izotermik yuzadan birlik vaqt ichida o‘tadigan issiqlik miqdoriga aytiladi. Bu oqim Q muhitning kam isigan tomoniga qaratilgan 
bo‘ladi. Я’ni issiqlik oqimi temperatura past bo‘lgan tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Birlik yuzadan o‘tuvchi issiqlik oqimiga issiqlik oqimining 
intensivligi deyiladi. Izotermik yuzadan vaqt birligida va birlik maydondan o‘tuvchi issiqlik miqdoriga nisbiy issiqlik oqimi deyiladi.
Fransuz olimi Fure muhit ichida issiqlik tarqalishini o‘rganib, o‘z qonunini yaratadi. Bu qonunga ko‘ra nisbiy issiqlik oqimi (g) 
temperatura gradiyentiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi:
dt 
q 
,
dn 
bu erda: -proporsionallik koyeffitsenti, n-izotermik yuzaga o‘tkazilgan normal. Hozirgi paytda bu formula Fure qonuni deb ataladi.
Proporsionallik koyeffitsenti issiqlik o‘tkazuvchanlik koyeffitsenti deb ataladi. Temperatura gradiyenti va nisbiy issiqlik oqimi 
qarama-qarshi tomonlarga yo‘nalgan, shuning uchun issiqlik oqimi musbat qiymat bilan olish uchun tenglamada minus belgisi qo‘yilishi kerak.
Suv va muzning issiqlik o‘tkazuvchanligi tabiatda muhim rol o‘ynaydi. Suyuliklar uchun ikki xil issiqlik o‘zatishi mavjuddir: 1. 
Turbulent issiqlik uzatish va 2. Konvektiv issiqlik uzatish.
Molekulyar issiqlikni uzatishning xarakteristikasi issiqlik o‘tkazuvchanlik koyeffitsenti ( ) dir.
Bu koyeffitsent suyuqlikning fizik parametri hisoblanadi va moddalarning strukturasi, zichligi, namligi. temperaturasi va bosimiga 
bog‘liq. Issiqlik o‘tkazuvchanlik koyeffitsenti tajriba yo‘li bilan aniqlanadi:

---

11 
Q
F
t (
n) ,
bu erda -vaqt.
Ko‘pgina suyuqliklarning issiqlik o‘tkazuvchanlik koyeffitsenti temperatura ortishi bilan kamayadi. Suvning issiqlik o‘tkazuvchanligi 
boshqa suyuqliklardan farqli ravishda temperatura 0
0
S dan 127
0
S ga ko‘tarilganda bu koyeffitsent ham ko‘tariladi. Temperatura 127
0
S dan 
oshgan sari kamayadi.