T atamuratova, X. Ergasheva, M. Qurbonov mutaxassislik

quv ma'lumotlarini bayon qilish usullari

Ma'lumotlarni bayon qilishning dogmatik usuli shundan iboratki, bunda qituvchi holat (fan, jarayon)ga faqat haqqoniy tomondan qaraydi, tayyor ma'lumotlarni izohsiz va isbotsiz ma'lum qiladi.
Afzalliklari:

• 
  auditoriya vaqtining kam sarflanishi;
  
• 
  qituvchining bayon qilishga tayyorgarlik k rishi osonligi.
  

Kamchiliklari:
- qituvchining faoliyati ma'lumotlarni eslab qolish va uning aynan takrorlanishi bilan nihoyalanadi;

• 
  fikrlash rivojlanmaydi, e'tibor faollashmaydi;
  
• 
  talabalar tartib darajasining quyiligi kuzatiladi.
  

Tushuntirish usuli jarayon hamda hodisalarning sabab va xossalarini qafiy mantiqiy tizimli va ketma-ketlikda majburiy izohlash, k rgazmali q llanmalarni, samaradorlikni ta'minlovchi texnik vositalarni keng q llash hamda rganiladigan savollarni chuqur tushunish bilan tavsiflaydi.
Afzalliklari:
- ma'lumotni zlashtirish darajasining ancha yuqoriligi;

• 
  auditoriya tartib darajasining dogmatik usulga nisbatan ancha yuqoriligi.
  

41
Kamchiliklari:

• 
  usul tadqiqotning borishi yoki rganiladigan holatni yechish haqida tasavvur bermaydi va talabaning fikrlash faoliyatini sekin faollashtiradi;
  
• 
  auditoriyada tartibni saqlab turish uchun qituvchining doimiy z riqishi talab qilinadi.
  

Dogmatik va tushuntirish usuli ma'lumot beruvchi ta'limga kiradi. Talabalarning e'tiborini faollashtirish va fikrlashini rivojlantirish uchun ma'lumotni bayon qilishda muammoli qitishga tegishli muammoli, qisman izlanish (evristik) va tadqiqot usullari q llaniladi.
Muammo - bu yechishni talab qiladigan murakkab yoki amaliy savol.
Muammoli holat - bu talabalarda mavjud b lgan bilim asosida yechishga qabul qilingan muammo.
Muammoli usul ma'lumot bayon qilishning quyidagi bosqichlari ketma-ket q llanishini k zda tutadi:

1. 
   Muammoni q yish.
   
2. 
   Ishonchli takliflarni shakllantirish (gipoteza), ularning muhokamasi.
   
3. 
   Aniq gipotezalarni shakllantirish, uning t riligini nazariy isbotlar va tajribalar yordamida k rsatish.
   

Afzalliklari:

• 
  talabalarning yetarlicha tushungan bilimlari oson hazm b ladi va ishonchga aylanadi;
  
• 
  qishga b lgan qiziqish ortadi.
  

Kamchiliklari:
- maiumotni bayon qilish uchun k p vaqt sarflanadi;
- kerakli informatsion materiallarni izlab topishning qiyinligi kuzatiladi.
quv elementlari b yicha maiumotni bayon qilishda ziga yirik mavzularning asosi va boshlanishini biriktirgan quv fani b limlaridan foydalanish tavsiya etiladi.
Qisman izlanish (evristik) usuli rahbar qituvchiga talaba faoliya- tini tasawur qilishga imkon beradi. Bu faoliyat mustaqil shu ullanish hamda yangi maiumotlar bilan tanishishga y naltirilgan. Bu maiumot obyektiv maium va qituvchi tomonidan ishlov berilgan b lishi kerak.

, " , ; • • ' . .

42
Ushbu usulda bayon qilishni quyidagi bosqichlarga b lish mumkin:

1. 
   Kirish.
   
2. 
   Muammoni q yish va izlanish maqsadi. 3, Muammoning mantiqiy y nalishi.
   

4. Muqaddima (xulosa).
Bu usul ta'lim olishda talabalar faolligi va bilishining didaktik tamoyillarini muvaffaqiyatli amalga oshishi namunasidir.
Bu usul qituvchidan maiumotni a'lo zlashtirish va undan erkin foydalanish hamda mash ulot tkazishni chuqur ylash, muammoni shakllantirish uchun aniq ishlov berishni talab qiladi.
Mazkur usul har bir quv elementini bayon qilish uchun q llanmasligi lozim.
Quyidagi xususiyatlarga ega b lgan quv elementlari uchun q llash ancha qulay hisoblanadi:

1. 
   Talabalar berilgan mavzudagi yuqori tartibli grafning barcha quv elementlarini rganadilar.
   
2. 
   Ushbu quv elementining ma'lumotlari talabalar uchun m jiza emas.
   
3. 
   Bu maiumotga k p y nalishli mantiqiy qurish yoii bilan erishish mumkin.
   

Izlanuvchanlik usuli talabalarda ijodiy izlanuvchanlik malakasini shakllantirishda samarali q llaniladi. Bu yerda nafaqat talabalar uchun yangi subyektiv chuqur va barqaror, balki obyektiv ma'lum maiumotlarni zlashtirishning ham z rni mavjud.
Afzalliklari:
- talabalarni maiumotlarni zlashtirishda ijodiy darajaga olib chiqadi; .
- talabalarning bilim darajasi tarkibi b yicha tadqiqotchi, ratsionalizator, ixtirochi faoliyatiga yaqinlashadi.
Kamchiliklari:
- vaqtning k p sarf b lishi;

• 
  tashkil qilishning murakkabligi;
  
• 
  qituvchining ijodiy qobiliyati va tayyorgarlikka talabning yuqoriligi;
  
• 
  «kichik guruhchalar» va alohida maslahatlar k rinishida ishlash lozimligi.
  

43
Ma'lumot bayon qilishning optimal usulini tanlagan holda qituvchi uni mazkur mash ulot oldidan q yilgan maqsad bilan solishtirib k rishi lozim. Imkon qadar qitish amaliyotida dogmatik usulni kamroq q Ilash maqsadga muvofiqdir. Vaqt limitini e'tiborga olib, asosiy usul sifatida qisman izlanish usulini biriktirgan holda tushuntirish usulini, zarur ma'lumotlarni, ya'ni rganiladigan fan asosida yangilik va izlanishlarni rganishda esa muammoli usulni q llash maqsadga muvofiqdir.