T. C. Erciyes üNİversitesi sosyal b

Mevlevilik,
İstanbul, 2002, s. 74
821
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 282.
822
Çubukçu, “Mevlâna ve Felsefesi”, AÜİFD, 26. Cilt, s. 111
823
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 293.

---

162 
vardır. Yine “Akıl, seni padişahın kapısının önüne götürecek kadar güzel bir 
matlubdur.” diyen Mevlâna için, aklın en önemli görevi insanı hakikate (tek başına 
ulaşamayacağını görerek onu elde edeceği yere) ulaştırması ve o andan itibaren 
hakikatin rehberliğini kabul etmesidir. Padişah, Hz. Muhammed (s.a.v.)’dir ve akıl 
(özellikle) ilâhî hakikatleri anlamada O’nun rehberliğine muhtaçtır. Maturîdî’ye 
göre de, hikmet kavramı ile ifade edilen ve insan aklının gerektiği gibi 
kavrayamayacağı (duyuların da yetersiz kaldığı) durumlar söz konusudur ve zaten 
başta Hz. Muhammed (s.a.v.) olmak üzere peygamberlerin gönderilme 
sebeplerinden birisi de budur.
824
Akıl-irade ilişkisinde Mevlâna’ya göre, iradeyi cehd yönünde teşvik etmesi 
gereken akıl eğer bunu yapmazsa akıl değildir.
825
Aklın ilkelerini evrensel kabul 
eden Maturîdî’ye göre de, akıl, bu ilkeler ışığında, iradeye “iyiyi seçme ihtiyarı” 
özelliği ile yardımcı olmaktadır.
826
Mevlâna, kulun sorumluluğu anlamında ele aldığı ve “Kaderin heybetinden 
cebre yüz tutuyorlar, yol kesicilerin korkusundan birisini kılavuz bile 
alamıyorlar.”
827
dediği Cebrî düşünceyi itikadî açıdan küfür olarak görür.
828
Maturîdî de aynı görüştedir, ona göre, “Cebir ve zorlama iddiası tamamen yanlış ve 
bozuk bir telakki durumundadır.”
829
Salt aklın işlevselliği olarak bakıldığında 
Mevlâna, Cebrî düşünceyi Kaderî anlayıştan daha mantıksız kabul eder.
830
İnsan 
fiilinin niteliği açısından konuyu ele alan Maturîdî’ye göre de, kulun fiil ve eylemini 
kabul dahi etmeyen Cebriyye’nin ciddiye alınır tarafı yoktur. Çünkü cebri 
benimseyen kişi, gerçek manadaki her söz ve fiili kendisinden nefyetmektedir.
831
824
Yazıcıoğlu, Matürîdî ve Nesefî’ye Göre İrade Hürriyeti, s. 100
825
Mevlâna, Fî Hi Mâ Fîh, Konuk Terc.  Onuncu Fasıl, s. 35-36 
826
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s.172-173 
827
Mevlâna, Divân-ı Kebîr, c. 2, b. 3691, s. 460
828
Mevlâna, Mesnevî,  c. 5, b. 2963-3021 “Sünnî Mü’minin Cebrî Kâfire Cevap Verip Kulun İhtiyârı 
Olduğuna Dair Delil Göstermesi, İhtiyârı İspat Etmesi” isimli bölüm.
829
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 305. Yeprem, İrade Hürriyeti ve İmam Maturîdî, s. 307 
830
Mevlâna, Mesnevî,  c. 5, b. 3009
831
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 288 

---

163 
Cebriyye’nin ayetlere getirdiği (mutlak cebir) anlamları her iki âlimin de 
reddettiği ortak noktalardır. Mevlâna, “Attığın zaman sen atmadın”
832
ayetini cebir 
ehlinin yanlış yorumlaığını, bu ayetin kulun iradesizliğine değil, Hakk’ın gücüne 
işaret ettiğini iddia etmektedir.
833
Maturîdî de, Cebriyye’nin delil olarak öne sürdüğü 
ayetlerden biri olan “Sizi de yaptıklarınızı da Allah yaratmıştır”
834
ayetinin tevilinde 
ilahî iradenin her şeyi şamil olmasının altını çizildiğini, kulun ef’âlini 
nefyetmediğini söylemektedir.”
835
Cebrî düşünceyi aklî açıdan dürüst olmamakla itham eden Mevlâna’ya göre, 
en basit anlamda insanın heves ettiği işlerde kudret sergilemesini kabul eden 
cebrînin, hükm-ü ilâhiyi bahane edişi ve sıkıntıyı Allah’a isnad etmesi tutarsız bir 
tavırdır. Maturîdî de, hislerden yola çıkarak cebrî düşünceyi eleştirmektedir. Ona 
göre Cebriyye’yi ciddiye almak için önce hisleri inkâr etmek lazım, çünkü “Herkes, 
kendisini yaptıklarında hür, fail ve kâsip olarak hisseder.”
836
Kulda ihtiyarı kabul etmemek Mevlâna için aynı zamanda “Hakk’tan aczi 
gidermek”, onu cahil, ahmak ve sefîh görmek
837
gibi bir yanlışa düşmektir. Zira 
“kaderi inkâr etmekte hiç olmazsa (kul yönünden) acizlik yoktur.
838
Bir başka 
yönden aynı eleştiriyi Maturîdî de yapmaktadır. Eğer bütün fiilleri işleyen O ise, rab 
da O’dur, kul da, yaratan da O’dur, yaratılan da ve ortada başka bir varlık yoktur.
839
Eğer kulun (iradesiyle oluşan) fiili yoksa, Allah kendisine mi emir ve nehiyde 
bulunmaktadır?
840
Böylece her iki alim de Cebriyye’yi aklî açıdan tutarsız ve dürüst 
olmamakla, naklî açıdan da Allah’a haksız isnat yapmakla itham etmekte, hatta 
yargılamaktadır.
832
Enfâl 8/17 
833
Mevlevî, Mesnevî Şerhi, c. 2, s. 388 Konuk, Maturîdî’nin Kelam Sisteminde İman, Allah ve