T ema: Orayliq Qazaqstanda tabiyiy geografiyaliq sipatlama

I-BAB. QAZAQISTAN GEOGRAFIYASI
I. 1. Geografiyalıq ornı, tábiy sharayatı
Qazaqstan Respublikasınıń tábiy sharayatı hám resurslarini onıń ekonomikalıq rawajlanıwına tásir kózqarasınan bahalap sol zattı atap kórsetiw kerek, ol tábiy resurslarǵa asa boy bolıp tabıladı. Respublika aymaǵında júdá kóplab qazilma baylıqların úlken rezervlari jaylasqan, dıyxanshılıq qılıw ushın kútá úlken jer rezervlariga iye. Respublikada jaylaw hám pishenzorlarniń kútá úlken maydanlar bar. Tábiy rezervlar kópshilik jaǵdaylarda bir-birine jaqın jaylasqan, bul bolsa óz gezeginde bir orından kóp tarmaqlı islep shıǵarıwdı rawajlandırıw múmkinshiligin beredi. Usınıń menen birgelikte Qazaqstan klimatınıń qurǵaqlay hám keskin kontinentalligi, kóplegen orınlarda suwdı jetiwmasligi tábiy resursların ózlestiriwde málim qıyınshılıqlar tuwdıradı.Qazaqstan Respublikası jer maydanınıń 90 procenti bólegi tegislikten ibarat, tek ǵana onıń 10 procent bólim maydanı tawlarǵa tuwrı keledi. Respublikada tegislikler onıń arqa hám batıs bólimlerin iyelep jatadı. Bulmanlarda yonǵirgarchilikniń tiykarǵı bólegi jıldıń ıssı dáwirine tuwrı keledi. Respublikanıń oraylıq, qubla hám qubla -batıs bólekte jaylasqan tegisliklerde jawındıń júdá kamligi sebepli tiykarınan jaylaw retinde paydalanıladı
Tyanshan hám Altay tawlarınan qar hám mızlıqlardan respublika daǵı dáryalar óz suwın aladı. Qar hám mızlıqlardan baslanıwshı dáryalar respublikada suwǵarılatuǵın dıyxanchilikni rawajlandırıw hám arzan elektr energiyasın alıw imkaniyatın beredi. Respublikanıń tiykarǵı baylıǵı bul reńli hám qara metal kóni esaplanadı. Respublikada xrom, mıs, qorǵasın, rux, reńli metall kóni, natiriy sulfat duzı rezervleri tárepinen dúnyada kózge kórinetuǵın orını iyeleydi. Toshkómir, temir rudası, marganes, molibden, asbesiy, neft, mineral duzlar, fosforit, nekil rezervi tárepinen óz ara doslıqtaǵı ǵárezsiz mámleketlikler arasında aldınǵı orınlardan birin iyeleydi. Qazaqstan daǵı eń iri mıs kánleri Jezqazgan, Qońırat, Boston jol esaplanadı. Qazaqstan daǵı qorǵasın, gúmis hám ruhniń talay bólegi polimetall kóni bolıp tabıladı. Respublika daǵı Altay tawları ásirese polmetall ruda qanlarına boy bolıp tabıladı. Bul jerde altın kánleri de bar. Keyingi jıllarda Torǵay wálayatınıń qubla-shıǵısiy bóleginde joqarı sapalı allyuminiy sheki onimsi boksit kánleri tapildi.
Qazaqstan temir kóniga baylıǵı tárepinen Rossiya Federatsiyasi hám Ukrainadan keyin úshinshi orında turadı. Kustanay wálayatında temir rudasiniń eń úlken kánleri bar. Bul jerdegi Kachar, Sarboy, Sokolov, Ayat, Kurjunkól, Lisakova kánlerinde temir rudası quramındaǵı temir muǵdarı Uraldagi magnit tawidagi temir rudasidan talay kóp. Ruda quramında muǵdarı 45-50% ni quraydı. Ruda quramında temirden tısqarı fosfor, vannadiy da ushraydı. Kustanoy wálayatındaǵı temir ruda kánleri jer maydanına jaqın jaylasqanlıǵı sebepli onı ashıq usılda qazib alıw múmkin. Respublikanıń Aktuba wálayatında joqarı sapalı sánit, Manǵistovda Jesqozǵon qasında marganes rudası kánleri bar. Qazaqstan Respublikası kómir kánlerine bay esaplanadı. Kómir respublikanıń derlik barlıq ekonomikalıq rayonlarında bar. Olardıń tiykarǵı bólegi ashıq usılda qazib alınadı. Kómirdiń 90% ten kóplegeni toshkómir esaplanadı. Respublikadaniń Qaraǵanda wálayatı toshkómirga bay. Bul jerde kómir kokslanuvchi bolsada onıń kuli kóp. Usınıń sebepinen kómirdi isletiwden aldın bayıtıw kerek boladı. Ekibastuz, Maykyuban, Ubagan Qosmurin sıyaqlı kómir háwizleri respublikada úlken ekonomikalıq áhmiyetke iye. Sebebi olardıń tiykarǵı bólegi ashıq usılda qazib alınadı.
Batıs Qazaxstan úlken maydanda Ural-Emba neft háwizi jaylasqan. Neft kánleriniń tiykarǵı bólegi Atraus, Manǵistaus, Ural, Aktuba wálayatlarında jaylasqan. Eń iri neft kánlerinen Kengiya (Aktuba-wálayatında ), Koschagul, Kulsara, Dossor, Rakushi, Prorva, Teńiz (Atraus wálayatı ) kánleri esaplanadı. Mangiztaus yarım atawınıń qublası (Jetiboy, Uzen hám basqalar ) ásirese neftga bay esaplanadı. Bul aymaqlar tábiy gazda da bay esaplanadı. Qazaqstan Respublikası aymaǵı hár qıylı duzlarǵa bay. Palaw duzı Aral teńizi, Kaspiybóyi rayonlarında, Pavlodar rayonındaǵı shor kólda keń tarqalǵan. Balxashbóyi, Aralbóyi hám basqa nohiyalarida iri sulfat kól bar. Aktuba wálayatında úlken rezervga iye bolǵan kaliy duzları tabılǵan. Fosforit kánleri Janbil wálayatı (Qoratosh) aymaǵında bar. Qazaqstan tábiy sharayatı qıyın bolıwına qaramastan bul jerde dıyxanshılıq qılıw múmkinshilikleri bar. Respublika bóleginde masaqlı dán eginlerin egiw ushın qolay bolsa, qublada ıssısevar ósimliklerden paxta, qandlavlagi, salı hám temekin jetistiriw múmkin. Usınıń menen birgelikte,
Respublika aymaǵınıń tiykarǵı bóleginde atmosfera jawınları jetiwmasligi sebepli, arqa, arqa -batıs hám arqa -arqa rayonlarında báhárikor dıyxanchilikni rawajlandırıw múmkin. Respublikanıń qublaında bolsa dıyxanshılıq tiykarınan suwǵarıw tiykarında ámelge asıriladı. Qazaqstan tegislik bólegindegi dáryalar suwǵarıw ushın jaramsız esaplanadı, sebebi olar tiykarınan báhárde qar suwiniń eriwi esabına toshadi. Jazda bolsa sayızlasıp qaladı. Tegislik dáryalarınan tek ǵana báhárde jaylawzorlarni liman usılında suwǵarıwda paydalanıw múmkin. Respublika daǵı Nura, Ishim, Tobol, Emba sıyaqlı dáryalarında qala hám sanaat kárxanaların suw menen támiyinlew maqsetinde onsha úlken bolmaǵan suw bazaları qurılǵan. Qazaqstandıń tegislik bóleginde arqadan qublaǵa tárep orman sahra, shala shól hám shóldan ibarat tábiyaat zonaları almasinadi.