T ema: Orayliq Qazaqstanda tabiyiy geografiyaliq sipatlama

I. 2. Oraylıq Qazaqstan tábiy resursları
Tábiy sharayatı -ıssılıq, klimat re'lef, tábiy resurslar -qazilma baylıqlar, suw, ósimlik, jer resursları hám haywanot álemi resursları hár qanday mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwına tásir kórsetedi. Hár bir mámleket aymaǵında jaylasqan tábiy resurslar tiykarında bul mámlekette sanaat, dıyxanshılıq, sharbashılıq, balıq, orman sanaatı sıyaqlı tarmaqlar quram tabadı. Usınıń menen birgelikte hár bir jay tábiy sharayatı sanaatında da awıl, xojalıǵında da tuwrıdan-tuwrı paydalanilmaydi. Tábiy resurslar bolsa óndiriste tuwrınan - tuwrı paydalanilmaydi. Orınnıń tábiy sharayatı ol yamasa bul islep shıǵarıwdı rawajlandırıw ucnun qolay yamasa qolaysız bolıwı múmkin. Tábiy resurslar kóp yamasa óz paydalanıw ushın qolay yamasa qolaysız bolıwı múmkin.
Orayliq Qazaqsta tábiy sharayatı hám resurslarini onıń ekonomikalıq rawajlanıwına tásir kózqarasınan bahalab sol zattı atap kórsetiw kerek, ol tábiy resurslarǵa asa boy bolıp tabıladı. Respublika aymaǵında júdá kóplab qazilma baylıqların úlken rezervlari jaylasqan, dıyxanshılıq qılıw ushın kútá úlken jer rezervlariga iye. Respublikada jaylaw hám pishenzorlarning kútá úlken maydanlar bar. Tábiy rezervlar kópshilik jaǵdaylarda bir-birine jaqın jaylasqan, bul bolsa óz gezeginde bir orından kóp tarmaqlı islep shıǵarıwdı rawajlandırıw múmkinshiligin beredi. Usınıń menen birgelikte Qazaqstan klimatınıń qurǵaqlay hám keskin kontinentalligi, kóplegen orınlarda suwdı jetiwmasligi tábiy resursların ózlestiriwde málim qıyınshılıqlar tuwdıradı.
Orayliq Qazaqstan jer maydanınıń kóp bólegi tegislikten ibarat, tek ǵana onıń 10 procent bólim maydanı tawlarǵa tuwrı keledi. Respublikada tegislikler onıń arqa hám batıs bólimlerin iyelep jatadı. Bulmanlarda yonǵirgarchilikning tiykarǵı bólegi jıldıń ıssı dáwirine tuwrı keledi. Respublikanıń oraylıq, qubla hám qubla -batıs bólekte jaylasqan tegisliklerde jawındıń júdá kamligi sebepli tiykarınan jaylaw retinde paydalanıladı.
Tyanshan hám Oltoy tawlarınan qar hám mızlıqlardan respublika daǵı dáryalar óz suwın aladı. Qar hám mızlıqlardan baslanıwshı dáryalar respublikada suwǵarılatuǵın dıyxanchilikni rawajlandırıw hám arzan elektr energiyasın alıw imkaniyatın beredi.Qazaqstannıń tiykarǵı baylıǵı bul reńli hám qara metal kóni esaplanadı. Respublikada xrom, mıs, qorǵasın, rux, reńli metall kóni, natiriy sulfat duzı rezervleri tárepinen dúnyada kózge kórinetuǵın orını iyeleydi. Toshkómir, temir rudası, marganes, molibden, asbesiy, neft, mineral duzlar, fosforit, nekil rezervi tárepinen óz ara doslıqtaǵı ǵárezsiz mámleketlikler arasında aldınǵı orınlardan birin iyeleydi.
Qazaqstan daǵı eń iri mıs kánleri Jezqazgan, Qońırat, Boston jol esaplanadı. Qazaqstan daǵı qorǵasın, gúmis hám ruhning talay bólegi polimetall kóni bolıp tabıladı. Respublika daǵı Oltoy tawları ásirese polmetall ruda qanlarına boy bolıp tabıladı. Bul jerde altın kánleri de bar. Keyingi jıllarda Torǵay wálayatınıń qubla-shıǵısiy bóleginde joqarı sapalı allyuminiy sheki onimsi boksit kánleri tapildi.
Qazaqstan temir kóniga baylıǵı tárepinen Rossiya Federatsiyasi hám Ukrainadan keyin úshinshi orında turadı. Kustanay wálayatında temir rudasining eń úlken kánleri bar. Bul jerdegi Kachar, Sarboy, Sokolov, Ayat, Kurjunkól, Lisakova kánlerinde temir rudası quramındaǵı temir muǵdarı Uraldagi magnit toǵidagi temir rudasidan talay kóp. Ruda quramında muǵdarı 45-50% ni quraydı. Ruda quramında temirden tısqarı fosfor, vannadiy da ushraydı. Kustanoy wálayatındaǵı temir ruda kánleri jer maydanına jaqın jaylasqanlıǵı sebepli onı ashıq usılda qazib alıw múmkin.
Úlkeniń Aktuba wálayatında joqarı sapalı sánit, Manǵistovda Jesqozǵon qasında marganes rudası kánleri bar. Qazaqstan Respublikası kómir kánlerine bay esaplanadı. Kómir respublikanıń derlik barlıq ekonomikalıq rayonlarında bar. Olardıń tiykarǵı bólegi ashıq usılda qazib alınadı. Kómirdiń 90% ten kóplegeni toshkómir esaplanadı. Respublikadaning Qaraǵanda wálayatı toshkómirga bay. Bul jerde kómir kokslanuvchi bolsada onıń kuli kóp. Usınıń sebepinen kómirdi isletiwden aldın bayıtıw kerek boladı. Ekibastuz, Maykyuban, Ubagan Qosmurin sıyaqlı kómir háwizleri respublikada úlken ekonomikalıq áhmiyetke iye. Sebebi olardıń tiykarǵı bólegi ashıq usılda qazib alınadı. Batıs Qazaqstan úlken maydanda Ural-Emba neft háwizi jaylasqan. Neft kánleriniń tiykarǵı bólegi Atraus, Manǵistaus, Ural, Aktuba wálayatlarında jaylasqan. Eń iri neft kánlerinen Kengiya (Aktuba-wálayatında ), Koschagul, Kulsara, Dossor, Rakushi, Prorva, Teńiz (Atraus wálayatı ) kánleri esaplanadı. Mangiztaus yarım atawınıń qublası (Jetiboy, Uzen hám basqalar ) ásirese neftga bay esaplanadı. Bul aymaqlar tábiy gazda da bay esaplanadı.
Qazaqstan aymaǵı hár qıylı duzlarǵa bay. Palaw duzı Aral teńizi, Kaspiybóyi rayonlarında, Pavlodar rayonındaǵı shor kólda keń tarqalǵan. Balxashbóyi, Aralbóyi hám basqa nohiyalarida iri sulfat kól bar. Aktuba wálayatında úlken rezervga iye bolǵan kaliy duzları tabılǵan. Fosforit kánleri Janbil wálayatı (Qoratosh) aymaǵında bar.
Qazaqstan tábiy sharayatı qıyın bolıwına qaramastan bul jerde dıyxanshılıq qılıw múmkinshilikleri bar. Respublika bóleginde masaqlı dán eginlerin egiw ushın qolay bolsa, qublada ıssısevar ósimliklerden paxta, qandlavlagi, salı hám temekin jetistiriw múmkin. Usınıń menen birgelikte, Úlke aymaǵınıń tiykarǵı bóleginde atmosfera jawınları jetiwmasligi sebepli, arqa, arqa -batıs hám arqa -arqa rayonlarında báhárikor dıyxanchilikni rawajlandırıw múmkin. Respublikanıń qublaında bolsa dıyxanshılıq tiykarınan suwǵarıw tiykarında ámelge asıriladı.
Qazaqstanniń tegislik bólegindegi dáryalar suwǵarıw ushın jaramsız esaplanadı, sebebi olar tiykarınan báhárde qar suwining eriwi esabına toshadi. Jazda bolsa sayızlasıp qaladı. Tegislik dáryalarınan tek ǵana báhárde jaylawzorlarni liman usılında suwǵarıwda paydalanıw múmkin. Respublika daǵı Nura, Jumısım, Tobol, Emba sıyaqlı dáryalarında qala hám sanaat kárxanaların suw menen támiyinlew maqsetinde onsha úlken bolmaǵan suw bazaları qurılǵan.
Qazaqstandıń tegislik bóleginde arqadan qublaǵa tárep orman sahra, shala shól hám shóldan ibarat tábiyaat zonaları almasinadi. Respublikanıń shıǵıs hám qublası -shıǵısında jaylasqan tawlardan da taw eteklerinen taw tepasiga tárep tábiyaat zonaları biyiklik boylap ózgerip baradı. Hár bir tábiyaat zonası ayriqsha klimatǵa, topıraq hám ósimlikke iye. Olardıń hár birinen awıl xojalıǵınan da ayriqsha ózgeshelikine iye. Barlıq tábiyaat zonalar Respublikanıń kútá úlken jer fondini quraydı. Respublika ulıwma jer fondı 272 mln gektardı quraydı, sonıń 222 mln gektarı awıl xojalıǵında paydalaniletuǵın jerler esaplanadı.
Tábiyaattı qorǵaw sanaat hám awıl xojalıǵın jedel pát menen rawajlanıwı átirap ortalıqqa tásir kórsetedi. Sanaat hám awıl xojalıǵında tábiy resurslardan jedel pát menen paydalanıw kóbinese tábiy resurslar rezervlarini kemeytiwge, átirap ortalıqtıń pataslanıwına alıp keledi. Qazaqstan Respublikası tábiyaattı pataslaytuǵın tiykarǵı derekler-iri elektir stansiyaları, qara, reńli metallurgiya sanaatı kárxanaları esaplanadı, Respublika átirap ortalıqtı pataslaytuǵın derektiń 70 % i joqarıda atları tilge alınǵan sanaat kárxanalarına tuwrı keledi. Sol munasábet menen Respublikada ekologiyalıq ortalıqtı jaqsılaw ushın arnawlı nızam hám qararlar qabıl etilgen, ekologiyalıq ortalıqtı jaqsılaw boyınsha qatar ilajlar sharalar ámelge asırılıp atır. Atap aytqanda, átirap ortalıqtı pataslantıratuǵın sanaat kárxanalarında atmosferanı tazalap beretuǵın arnawlı filtirlar ornatılıp atır. Ayırım kárxanalarda patas suwni tazalap beretuǵın arnawlı tazalaytuǵın ásbap -úskeneler ornatılǵan. Kópshilik kárxanalarda shıǵındı islep shıǵarıw engizilgen. Qazilma baylıqlardı ashıq usılda qazib alıw processinde buzılǵan jerlerde tábiyaattı qayta qayta tiklew (rekultivatsiya) jumısları ámelge asırılıp atır.
Qazaqstanda suw, orman resurslarınan tejab-tergab paydalanıw boyınsha úlken jumıslar ámelge asırılıp atır. Respublikada joǵalıp baratırǵan ósimlik hám haywanot dúnyasın saqlap qalıw ushın olardı qızıl kitapǵa kirgiziw olardı jáne de kóbeytiw ushın qorıq jerler, arnawlı jaylar shólkemlestiriw jumısları ámelge asırılıp atır.