T ema: Orayliq Qazaqstanda tabiyiy geografiyaliq sipatlama

II-BAB. ORAYLIQ QAZAQSTANIN TÁBIYIY GEOGRFAIYALIQ OKRUGLARI
II.1. Qazaqstan tómen tawlar , Betpaqdala okrugi
Qazaqstan tómen tawları okrugi tábiyiy geografiyaliq úlkesiniń shıǵısında bolıp, oǵan Qazaqstan tómen tawları kiredi. Ol Batıs Sibir menen Balxash kóli ortasındaǵı búrme, penepleslasqan tawlı úlke. Shıǵısda Altayǵa hám Torboǵatoy dizbesine, batısda bolsa Torǵay tegislik úlkesine barıp taqaladı. Qazaqstan tómen tawları Balxash kóli hám Aral teńizi háwizleri menen Irtish dáryası háwizi arasındaǵı suw ayirǵich biyiklik bolıp, arqa, batıs hám qubla tárepke tómenlep baradı hám áste-aqirin oypatlıqlarǵa qosılıp ketedi.
Bul tawlardıń qubla shetsi Balxash kólidan talay tik kóterilgen jar taslı bálent qıraqlar menen tawsıladı. Qazaqstan búrmeli tawları batıstan shıǵısqa derlik 1500 km.ga, arqadan qublaǵa okrug batısında 950 km.ga, shıǵısında bolsa 350 — 400 km.ga shozılǵan bolıp, maydanı 700 mıń km2 ni quraydı. Tiykarǵı bólegi 400—1000 m tolıq balantlikke iye. Relefi bolsa tegis tegis bolmay, óqirlardan hám qaldıq dızbek tawlardan ibarat. Bular Qazaqstan tómen tawlarınıń oraylıq bóleginde kóbirek keńlik boylap sozılǵan Karqarali (1403 m), Kent (1469 ), Qızılray (1559 ) sıyaqlı dızbekleri hám Ullıtaw (1135), Shingiztaw (1305) hám Kokchaǵataw (887 m) sıyaqlı bólek kóterilgen tawlar bolıp tabıladı. Qazaqstan tómen tawları yemirilib, tegislenip ketken, tóbeleri onsha bálent emes. Olardıń salıstırmalı bálentligi bir neshe metrden bir neshe on metrge jetedi tek. Tawlar tiykarınan gúmbeztárizli yamasa chóziq formada - Tawlar arasında kishi —kichik oypatlar hám tuyıq oyıqlar bar, olar tubida kóbinese shor hám sayız kól, sorlaqlar, onda —sonda keń tegislikler de ushraydı. Bunday oypatlar qosılıwınan merdian boylap 400 — 500 km.ge shekem shozılǵan keń hám tegis oypatlıqlar payda bolǵan.
Qazaqstan pás tawları Ural — Sibir platformasiniń qalqanı esaplanadı. Ol orta proterozoy hám tómen paleozoyda oǵada úlken Ural — Tyanshan geosinklinal oblastiniń bir bólegi bolǵan. Kaledon búrmeleniwi yatijasida tsast tawlardıń batıs bólegi úlken bir bólekli tawlar ortasında kóterilgen. Qalǵan arqa bólegi bolsa joqarı paleozoyniń gertsen búrmeleniwinde kóterilgen. Al'p orogenezida bolsa qaytaldan azmaz kóterilip, házirgi relef formasın alǵan. Qazaqstan tómen tawları okruginiń klimatı qurǵaqshıl, júdá kontinental, qıs suwıq yanvardıń ortasha temperaturası arqaında —19°, qublaida— 11°, jaz ıssı — iyulniń ortasha temperaturası arqaında +22°, qublaında + 26°, eń joqarı temperatura +42, +44 ke jetedi, eń tómen temperatura bolsa -45, — 49° ge shekem baradı. Suwıq bolmaytuǵın dáwir arqaında 120, qublaında 160 kún dawam etedi. Jıllıq jawın muǵdarı hámme jerinde birdey emes. Arqaında 400 — 300 mm, orta bóleginde 150 mm, qublaında 100 mm bolıp tabıladı. Jalpı quyash radiatsiyası 110—140 kkal/sm2, quyash nur shashıp turatuǵın waqıt 2000 — 3000 saattı quraydı. Klimati qurǵaqlay hám jawın muǵdarı kem bolǵanlıǵı sebepli dáryaları kem. Olar tiykarınan qar suwidan tóyinadi, sol sebepli qar erigende tólib oqadi, basqa payıtlarda kólmaklarga aylanıp qaladı. Kóp dáryalar suwın oqmas kólga barıp qóyadı. Dáryalardıń barlıǵı qishda muzlaydi.
Kól kóp, biraq olardıń sanı arqadan qublaǵa qaray keskin azayıp baradı, kóbisi oqmas, shor kól bolıp tabıladı. Olardan eń yirigi Teńiz kóli bolıp tabıladı. Kólniń da hámmesi qishda muzlaydi. Eń úlken kól—Balxash kóli, maydanı 17—19 mıń km2, uzınlıǵı 605 km, eń keń jayı 74 km, ortasha tereńligi 6 m, eń tereń jayı 26, 5 m tektonik oyıqta jaylawtan, arqalı qıysıq —bugri, arqa qirǵoǵi bálent, qubla qirǵoǵi tómen, batıs bólegi keń hám sayız. Ili dáryası dushshı suw alıp kelgeni ushın suwı dushshılew. Arqa bólegi chóziq hám suwı shor. Kólniń beti báhárde bir az kóteriledi. Qazaqstan tómen tawlarında topıraq hám ósimlik oramı keńlikler boyınsha arqadan qublaǵa qaray almasinadi.
Okrug aymaǵı úlken bolǵanınan bul jerde qurǵaqlay sahra, shala shól, keńlik landshaft zonaları bar. Tómen tawlılar, ásirese okrutniń oraylıq bóleginde keńlik landshaft zonaların azmaz ózgertirgen, olarda biyiklik regionları ayqın kórinedi. Okrugniń arqaın iyelegen qurǵaqlay sahrada qara, (shirindisi 6 — 7%) toq tusli kesten (3 — 5 %) topraqları selew — betaga sahraları keń tarqalǵan, lekin taw qaptal baǵirlarida qara topraqlar hám selew, betaga, shuvoq keń tarqalǵan. Íǵalanıw koeffitsenti (NK)-0, 8-0, 4. Jıllıq jawın --450- 350 mm.
Shala shól ash tusli kesten topraqları (2 — 3%) hám betaga shuvoqzorlari menen ajralıp turadı. Lekin qublaında gúńgirt hám sur gúńgirttuproqlar payda boladı. NK — 0, 38 — 20%. Jawın muǵdarı 200 —350 mm. Qazaqstan tómen tawları paydalı qazilmalarga, ásirese kónga júdá bay. Ótken ásirdiń ortalarında Qaraǵanda kómir hám mıs kánleri ashılǵan. Qaraǵanda, Ekibagluz, Maykuben kómir háwizleri, Arqaliq hám Maybaraliq boksit kánleri, Jezqazgan, Kónǵirot hám Sayak mıs kánleri, Otasuv hám Qorsaqboy temir kánleri, Judi hám Oqsuv mergenets kánleri talay waqıttan berli ónim berip kelip atır. Qazaqstan tómen tawlarınıń orayında polimetal ruda kánleri, vol'fram, molibden, altın, gúmis, qorǵasın kánleri tabılǵan. Bul okrug ót—ólanga da bay, sol sebepli bul jerde jaylaw sharbashılıǵı jaqsı rawajlanǵan. Suwǵarılatuǵın otlaqlar zúráátliligi 15 — 30 ts ga, tábiy sahra jaylawlarında 8 — 10 ts ga jetedi, ortasha hasıldarlıq 3 —6 ts ga ni quraydı.
Okrugda suw resurslarınıń jetispewshiligi basqa tábiy resurslardan paydalanıwdı sheklep turadı. Sanaat túyinlerin hám awıl xojalıǵın suw menen támiyinlew ushın Nura dáryasında (Temirtaw qasında ), Ishimda (Ástenadan joqarıroqda), Sarisuvda suw bazaları qurılǵan. Okrugdagi iri gidrotexnikalıq apparatlardan biri Irtish! — Qaraǵanda kanalı bolıp tabıladı. Onıń uzınlıǵı 458 km. Ol Pavlodardan 30 km qublada Irtishniń shep qirǵoǵidan baslanadı hám Qaraǵanda sanaat tuginiga baradı. 1971 jılda bitkazilgan bul kanalda bir qansha suw bazaları qurılǵan. Kanal suwi sanaatda hám suwǵarılatuǵın dahqonchilikda isletiledi. Gidrotexnikalıq imaratlardıń qurılısı, taw — kán sanaatınıń rawajlanıwı, jerlerdiń haydalishi okrugniń kóp jaylarında tábiy landshaftlardıń antropogen landshaftlar menen almasınıwına alıp keledi. Irtish — Qaraǵanda kanalı átiraplarında suwniń sizilishi nátiyjesinde tómen jerler batpaqlıqlarǵa aylandı.