T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev
Yechimlar qabul qilish haqida umumiy tushunchalar
Download 3.6 Mb. Pdf ko'rish
|
Tizimli yondashuv asoslari
|
1.2. Yechimlar qabul qilish haqida umumiy tushunchalar.
Yechimlar qabul qilishni bosqichlari Tizimii tahlil fanining bosh maqsadi - ixtiyoriy maqsad yo‘naltiri!gan faoliyatning tizimliligini ko‘rsatishdan iborat. Buning uchun shu faoliyatni tajribasini takomillashtiradigan, umumlash- tiradigan modellar tizimini qurish zarur bo‘ladi. Yechimlar qabul qilish butun faoliyatga maqsadli yo‘nalish beradigan harakat demakdir. Ana shu tanlovgina faoliyatni aniq bir maqsad yoki maqsadlar to‘plamiga qaramliligini amalga oshiradi. Ertami-kechmi shunday vaqt keladiki, keyingi harakatlar turlicha bo‘lib, turlicha natijaga olib keladi va bu yerda faqatgina bitta harakatni amalga oshirish mumkin bo'lib qoladi. Ana shunday hollarda to‘g‘ri yechimlar qabul qila olish mahorati - u juda yaxshi sifat bo‘lib, bu har kimda har xil darajada mavjud. Buyuk sarkardalar, kuchli siyosatchilar, olimlar va muhandislar, mahoratli administratorlar o‘zlarining hamkasblaridan yaxshi yechim qabul qila olish xislati bilan farq qiladi. «Yaxshi tanlov» ko‘rsatmalarini ishlab chiqishga intilish, eng yaxshi yechimga yaqinlashish va mumkin bo‘lsa, shunday yechim qabul qilishga intilish bu tabiiy hoi. Bu yo'nalishdagi ko‘pgina mutaxassislaming mehnatlari natijasi yechim qabul qilish jarayonlarini modellashtirish uchun quyidagi xarakterli holatni aniqlaydi: juda yaxshi o‘rganilgan masalalar uchungina, yaxshi yechim qabul qilish yoMlarini topishni to‘liq ifodalash mumkin; hamda o‘rganilgan masalalar uchun to‘liq ifodalangan algoritmlar mavjud emas, lekin tajribali va qobiliyatli mutaxassislar ko‘pincha bu hollarda ham yaxshi yechim qabul qila oladilar. «Yechim qabul qilish» deganda nima tushuniladi? Faraz qilaylik aniq maqsadga erishishga yo‘naltirilgan qandaydir tadbir (jarayon) qaralayotgan boMsin. Jarayonni tashkil qilayotgan shaxs (yoki guruh) da har doim tanlash imkoniyati mavjud boMadi. Tashkilotchi jarayonni u yoki bu usulda tashkil qilishi mumkin, masalan, texnika namunalarini tanlash yoki mavjud qurollarni taqsimlash va hokazo. Demak, yechim bu mumkin boMgan imkoniyatlar ichidan eng mos keladiganini tanlash demakdir. Yechimlar yaxshi yoki yomon, o‘y!ab qabul qilingan hamda yechimlar asoslangan va ixtiyoriy boMishi mumkin. Yechim qabul qilish zaruriyati insonning o‘zi kabi qadimiydir. Qadim zamondagi odamlar ovga chiqayotib u yoki bu yechimni qabul qilishlari kerak boMgan. Masalan, qaysi joyga pistirma qo‘yish kerak? Ovchilami qanday joylashtirish kerak? Ularni qanday qurollantirish kerak va hokazo. Biz siz bilan har kungi hayotimizda o‘zimiz sezmagan holda har qadamda yechim qabul qilamiz. Masalan, ertalab uydan chiqishimiz bilan siz bilan biz ishxonaga etib borish uchun bir nechta yechimlar 10 qabul qilishimiz kerak. Qanday kiyinish kerak?, o‘zimiz bilan zont olishimiz kerakmi, yo‘qmi?, ko‘chani qaysi yerdan kesib o‘tishimiz kerak?, qanday transportlardan foydalanishimiz kerak? va hokazo. E’tibor bilan qarasak yuqoridagi misollarni barchasida ham yechim qabul qilishning matematik usullari qo‘llanilavermaydi. Ba’zi hollarda yechim tajribaga asoslangan holda qabul qilinadi. Shu bilan birga texnikani rivojlanishi bilan yechim qabul qilishda matematik usullami qoMlanish doirasi kengayib bormoqda. Bunday usullar har xil texnik jarayonlami loyihalash, boshqarish va nazorat qilishni avtomatlashtirish va avtomatik boshqaruvni barcha sohalarga qoilash bilan alohida ahamiyat kasb etmoqda. Avtomatlashgan tizimlami tashkil qilishda matematik modellashtirish usullaridan foydalanilgan holda ko‘rilayotgan obyektlami va jarayonlami modellashtirish masalasi birinchi galda yechiladigan masala hisoblanadi. Masalan, kichik aerodromni ishini bitta tajribali dispetcher ta’minlashi mumkin. Katta aeroportni ishini boshqarish aniq algoritm asosida ishlovchi avtomatik boshqaruv tizimini talab qiladi. Bunday algoritmni ishlab chiqish albatta, avvaldan qilingan hisob-kitoblarga tayanadi. Faraz qilaylik, qandaydir jarayon berilgan bo‘lsin. Uning muvaffaqiyati uchun biz qandaydir darajada, qandaydir yo‘l bilan x yechimni qabul qilib (eslatamiz, x- son emas, balki parametrlaming guruhi) ta’sir qilishimiz mumkin. Faraz qilaylik, modelni foydaliligi bitta ko‘rsatkich W> max bilan xarakterlansin. Endi eng sodda holni olib ko‘ramiz. Bu holda modelni barcha shartlari avvaldan to‘liq aniqlangan, ya’ni noaniqlik yo‘q. U holda modelni muvaffaqiyati uchun bogMiq bo‘lgan barcha faktorlar ikki guruhga boiinadi: 1. avvaldan berilgan va aniqlangan faktorlar, ya’ni modeldagi bajarish uchun kerak bo‘lgan shartlarni a harfi bilan belgilaymiz; 2. masalani yechish uchun bizga bog‘liq bo‘lgan X yechimlar to‘plamini hosil qilish. Birinchi guruh faktorlari yechimga qo‘yiladigan shartlarni ham o‘z ichiga oladi, ya’ni x ning mumkin boMgan yechimlari sohasini aniqlaydi. Foydali ko‘rsatkichi W ikkala guruh faktorlariga bog‘liq. Buni biz quyidagi ko‘rinishda yozishimiz mumkin: 11 |
