T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

Nazorat savollar:
1. Tizimii tahlilni amaliy dialektika deb atashga asos bormi?
2. Nima uchun aniq muammoni tekshirilayotganda ko‘zda 
tutilmagan bosqich kelib chiqishi mumkin?
3. Nima uchun ixtiyoriy muammoni alohida olgan holda, ya’ni 
boshqa muammo va hodisalardan ajratib qarab bo‘lmaydi?
4. Maqsadlami aniqlashdagi asosiy qiyinchiliklar — nimada? 
Nima uchun tizimii tahlilining har bir bosqichidan so‘ng maqsad­
lami tekshirish, aniqlashtirish va qayta ko‘rib chiqish kerak?
5. Alternativlami baholashda maqsad va kriteriyalami muno- 
sabatlari qanday?
6. Ixtiyoriy obyekt yoki hodisa tizimsiz bo‘lishi mumkinmi? 
Javobingizni asoslang.
7. Muammoli holat - bu qanday holat?
8. Algoritm deb nimaga aytiladi?
9. ToMiq ifodalanmagan va to‘liq aniqlanmagan algoritmning 
farqi nimada?
10. Mehnatda ishlab chiqarishni samaradorligini oshirishning 
uch usuli qanday?
11. Mexanizatsiyaning imkoniyati nima bilan chegaralangan?
12. Avtomatlashtirishning bosh sharti nima?
13. Fikrlashning qanday xususiyatlari uning tizimii ekanligini 
ta’kidlaydi?
14. Barcha borliqning tizimii ekanligini qanday argumentlarda 
ko‘ramiz?
15. Bizni o‘rab turgan dunyoni tizimliligi bilan fikrlashni 
tizimliligini mosligini fikrlashning qanday qoidalari isbotlaydi?
15

---

2. TIZIMLI TAHLILNING USUL VA MODELLARI
2.1. Tizimli tahlilning usullari, modellari va sinflari
Hozirgi davrda odamzod faoliyatining biron bir sohasi yo‘qki, u 
yoki bu darajada modellashtirish usullaridan foydalanilmagan 
bo‘lsin. Bu olingan ma’lumotlar asosida yechimlar qabul qilish 
ayniqsa, jarayonning asosi hisoblangan turli tizimlami boshqarish 
sohasiga tegishli boMsa. Inson faoliyati yo‘naltirilgan barcha 
narsalar obyekt (lat. Objectum-predmet) deb ataladi. Usullar 
obyektlar haqidagi ma’Iumotlami olishni tartibga solish va qayta 
ishlashga yo‘naltirilgan.
Gipotezalar, 
kuzatishlar, 
tajribalarga 
asoslanib 
qilingan 
bashoratlar ilmiy tekshirishlarda katta o ‘rin egallaydi. Oldinga 
surilgan gipotezalarni tez va to‘liq tekshirish maxsus qo‘yilgan 
tajriba asosida o‘tkazilishi mumkin. Gipotezalarni to‘griligini 
tekshirish va ifodalashda usul sifatida analog katta ahamiyatga ega. 
Ikki obyektning qandaydir xususiy o‘xshashligi analog deb ataladi. 
Aniq, obyektiv mavjud dunyoni ifodalovchi gipotezalar va analog 
tekshiruvlar o‘tkazish uchun qulay mantiqiy chizmalarga keltiriladi; 
bunday mantiqiy chizmalar, hodisalarni tabiatini aniqlovchi 
tajribalarni o‘tkazish imkonini beruvchi yoki mantiqiy qurilmalar va 
mantiqiy chizmalar modellar (ifodalovchi osonlashtiruvchi) deb 
ataladi. Boshqacha qilib aytganda, model (lat.modulus-o‘lchov) - bu 
original obyekt xususiyatlarini o ‘rganish imkonini beradigan obyekt 
o‘rinbosardir.
Obyekt model yordamida uning muhim xususiyatlari haqidagi 
m a’Iumotlami olish maqsadida bir obyektning ikkinchisiga almash- 
tirilishi modellashtirish deb ataladi. Shunday qilib, modellashtirish 
bu obyekt haqidagi ma’lumotlarni uning modeli ustida tajriba 
o‘tkazib olish deb qarash mumkin. Bir obyektning (original) boshqa 
bir obyekt (model) bilan almashtirilishi va obyektlar xususiyatlarini 
uning modellari orqali tekshirish modellashtirish deb ataladi.
16

---

Agar modellashtirish natijalari tasdiqlanib va tekshirilayotgan 
obyektlarda yuz berayotgan jarayonlami bashorat qilishga asos 
bo‘lib xizmat qila olsa u holda, model obyektga adekvat deyiladi. 
Bu holda modelning adekvatligi modellashtirish maqsadi va qabul 
qilingan 
kriteriyalarga 
bog‘liq. 
Modelashtirish jarayoni 
bu 
tekshirilayotgan (uning oldiga aniq masala qo‘yilgan), model obyekt 
haqida ma’lumot olish uchun tashkil qilingan va qo‘yilgan masalani 
yechish uchun zarur boigan modelni bo‘lishini tekshiruvchi (uning 
oldida aniq maqsad masala qo‘yilganda)taqozo etadi.
Tizimiy tasawurlar vujudga kelishining obyektiv sabablarini va 
rivojlanishining omillarini hamda mos metodlar va nazariyalami 
tahlil qilib, biz inson fikrlashining obyektiv xususiyatlarini ko‘rib 
chiqamiz; bilish jarayonining o‘zi tizimiyligiga, inson o‘zlashti- 
radigan bilim ham tizimiy ekanligiga ishonamiz.
Dunyo - makon va zamonda mavjud va cheklangan zamonda 
material, energetik va informatsion resurslarga ega boMadi. Shunday 
bo‘lsa ham, inson dunyoni bilishning uddasidan chiqmoqda. 
A.Enshteyn aytganidek, tabiatning eng ajoyib xislati shundaki, uni 
bilish mumkin.
Insonning dunyoni bilish istagining cheklanganligi va bunga 
erishish uchun uninig mavjud imkoniyatlarining cheklanganligi, 
tabiatning cheksizligi va insoniyat resurslarining cheklanganligi 
orasidagi qarama-qarshiliklarining bir qancha oqibatlari (jumladan 
inson atrofidagi dunyoni bilish jarayoni uchun ham ) bor.
Bu 
qarama-qarshiliklaming 
bosqichma-bosqich 
yechimini 
topishga imkon beradigan bilishning xossalaridan biri - fikrlashning 
tahliliy va sintetik obrazlarining mavjudligidir. Yaxlit butunlikni 
qism (bo‘lak)larga bo‘lish, murakkablikni oddiy komponentlar 
majmuasi ko‘rinishida tasaw ur qilish uchun aks jarayon - sintez 
zarur. Bu - nafaqat individual fikrlashga, balki umuminsoniyat 
bilimiga ham taalluqlidir.
Inson bilimining tahliliyligi o‘zining ifodasini har xil fanlar 
mavjudligida, ilm-fan differensiyasi davom etayotganliligida, 
yanada jo 'z ’iyrok masalalar tobora chuqurroq o'rganilayotganligida 
topadi, chunki bulaming har biri - qiziqarli, ahamiyatli va 
zaruriydir. Shu bilan birga bilimlami sintez qilish aks jarayoni ham 
shunchalik zarurdir. Biokimyo, fizik-kimyo, biofizika yoki bionika
17

---

kabi «chegaraviy» fanlar shunday vujudga keldi. Lekin bu - sintez 
shakllaridan faqat biridir.
Demak, 
fikrlashning 
tahlil 
va 
sintezga 
bo‘linishi 
bu 
boMaklaming o‘zaro bogManganligi - bilish tizimiyligining yaqqol 
belgisidir.
Amaliyot fikrlash tizimiyligini tabiatning obyektiv tizimiyligi 
bilan muvofiqlashtirishni, ya’ni fikrlashni bilish va amal qilish 
to‘g‘riligini ta’minlovchi ba’zi qoidalarga buysunishini talab qiladi. 
Bu qoidalar majmuasi dialektik materializm mazmunini tashkil 
qiladi. Ta’rif. Tabiat hodisalarini aniqlab, tajribalar o4kazish 
imkoniyatini beradigan yoki mulohazalami qisqartiruvchi mantiqiy 
tuzilmalar va mantiqiy qurilmalarga model deyiladi. Model obyekt -
obyekt nusxasi original, original xususiyatlami o‘rganishni ta’min­
lovchi.
Mavjud va loyihalashtirilayotgan tizimlarni matematik model 
orqali hozirgi zamon kompyuterlar yordamida samarali izlanish olib 
borish mumkin. Model talab bo‘yicha javob berish uchun tayyor 
modeldan foydalanish yetarli emas yoki yangi model tuzish: uning 
funksional ishlashi uchun ma’lum shartlami mavjudligi zarur, 
bunday shartlaming yo‘qligi model va uning model xususiyatlarini 
yo‘qotadi, Agar urg‘uni model nima tushunchasidan funksional 
qanday ishlashiga qaratsak u holda modelni erarxik tartibligini 
ulaming turli darajadaligini kurishimiz mumkin. Kimki o‘ziga xos 
tafakkurga, mushohadaga, topqirlikka ega va izlanuvchan bo‘Isa u 
modellashtirish san’atiga ega bo‘ladi. Modellashtirish jarayoni 
boshida uni qanday anik ifodalashni va samarali model tuzish 
qoidasi yo‘q.
0 ‘zgaruvchilami va parametrlami tanlashda, tizimni holatini 
ifodalovchi munosabatlar va chegaraviy shartlar hamda modelni 
mezoniy baholash samaradorlik masalalarini yechishda modelni 
ifodalaydigan ilmiy formula mavjud emas. Shunday qilib, bu jara- 
yonda asosiy shakllantirish, texnik va nazariy bilimlardan tashqari 
intuktiv san’at, ijobiy yondashuv asosiy rol uynaydi.
Tadqiqot operatsiya - ilmiy izlanishni yo‘nalishi sifatida 
jarayonlami va hodisalami o‘rganishda matematik modellashtirish- 
dan foydalaniladi. Tadqiqot operatsiya usullardan tizimii yondashuv 
doirasida foydalanish ayniqsa tizimni tashkiliy o‘rganish optimal
18

---

yechimlami qabul qilish uchun ahamiyatga ega. Aytilganlardan 
xulosa qilsak: ichki strukturani ado qilish tadqiqotni faqat 
boshlang‘ich etapdagi operatsiya bo‘lmay, balki izlanish davomida 
u aniqlanadi va imkon qadar o‘zgartiriladi. Bu jarayon murakkab 
tizimni oddiy tizimdan farqlaydi, ulardagi elementlar va ular 
orasidagi aloqalar faqat boshlangMch etapdan operatsiya boMmaydi. 
Bu jarayon tadqiqot siklida elementlar va ular orasidagi aloqalar 
o ‘zgarmasa ham murakkab tizimni oddiy tizimdan farqlaydi.
Har qanday modeldagi elementlar qo‘yilgan maqsaddan kelib 
chiqqan holda funksional ifodalanadi.