T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

T a jr ib a la rn i rejalashtirish nazariyasining asosiy tushun­
chalari. 
Tajribalam i 
rejalashtirish 
nazariyasining 
asosiy 
tushunchalarini k o ‘ rib chiqam iz. Tajribalam i rejalashtirishning 
matematik usullari «q o ra q u ti» abstrakt chizm asiga asoslangan. Bu 
yerda kiruvchi va chiquvchi o ‘ zgaruvchilar farqlanadi.
Xl, x2, ..., Xk 
y i,y 2, ... , Ук
0 ‘ zin in g tajribadagi o ‘ m iga qarab har bir o'zga ru vch i faktor yoki 
reaksiya b o ‘ lishi mumkin. Masalan, x,y o ‘ zgaruvchilar berilgan 
b o ‘ lsin. U holda agar tajribadan maqsad x o ‘ zgam vch in in g у ga 
ta’ sirini o ‘ rganish b o ‘ lsa, u holda x - faktor, у - reaksiya.
Mashina tajribalarida faktor ekzogen (kiru vch i), boshqariluvchi 
o ‘ zgaruvchi, reaksiya esa endogen (ch iqu vchi o ‘ zgaruvchi) hisob- 
lanadi.
Har bir x faktor 
x,
i =1, к tajribada daraja deb atalgan qiym at- 
lardan birini qabul qilishi mumkin. D arajalam ing fiksirlangan 
to ‘ plami qurilayotgan tizim ning mumkin b o ‘ lgan holatlaridan birini 
aniqlaydi. Shu bilan birga bu to ‘ plam tajribalardan birini o ‘ tkazish 
mumkin b o ‘ lgan shartlarini tashkil qiladi. Darajalam ing har bir 
fiksirlangan to ‘ plam iga k o ‘ p o ‘ lchovli fazoda aniqlangan bir nuqta 
mos keladi. Faktorlar darajalari va reaksiya o ‘ rtasida aniq bir aloqa 
m avjud b o ‘ Iib, uni quyidagi munosabat k o ‘ rinishida tasavvur qilish 
mumkin.
y ,= f , ( Xl, x2, ..., Xk) i = l, m
fi - funksiya reaksiya funksiyasi deb ataladi.
Tajribalam i rejalashtirishda faktorlam i asosiy xususiyatlarini 
aniqlab olish zarur. Tajribalam i o ‘ tkazishda faktorlar boshqariluv- 
chan va boshqariluvsiz, kuzatiluvchan va kuzatuvsiz, o ‘ rganiluv- 
chan va o ‘ rganilm aydigan, sonli va sifatli, fiksirlangan va tasodifiy 
b o ‘ lishi mumkin.
Faktor boshqariluvchan deb ataladi, agar uning darajalari 
tajribalar jarayonida maqsadli tanlansa.
Faktor kuzatiluvchan deb ataladi, agar uning qiym ati kuzatilsa 
va ro ‘ yxatga olinsa.
72

---

K o'p in ch a mashina tajribalarda kuzatiluvchan faktorlar boshqa- 
riluvchan faktorlar bilan mos tushadi, chunki faktom i boshqarish 
uni kuzatmasdan turib juda ham m a’ qul emas. L ek in boshqaril- 
m aydigan faktom i ham kuzatish mumkin. Masalan, aniq S tizim ni 
loyihalash jarayonida tashqi muhitni ta’ sirini boshqarib b o ‘ lmaydi, 
lekin uni mashina tajribalarida kuzatish mumkin. Boshqaril- 
m aydigan kuzatiluvchan faktorlam i q o ‘ shimcha faktorlar deb ham 
ataladi.
Faktor o'rganiluvchan b o ‘ ladi, agar u С tizim ni xossalarini 
o ‘ rganish uchun kiritilgan b o ‘ lsa.
Faktor sonli b o'ladi, agar uning qiym atlari sonli o ‘ lchovlar 
b o ‘ lib, reaksiyaga ta’ sir qilsa, aks holda faktor sifatli deb ataladi.
Sifatli faktorlarga sonli shkalasi m os kelm aydi. Lekin ular 
uchun shartli tartib shkalasini k o ‘ rish mumkin, uning yordamida 
kodlashtiriladi.
Faktor fiksirlangan deb ataladi, agar tajribada tekshiruvchini 
qiziqtirgan barcha faktom i qiym atlari tekshirilsa, agar tekshiruvchi 
faqat qandaydir tasodifiy olingan faktor t o ‘ plamni tekshirsa, u holda 
faktor tasodifiy deb ataladi.
Faktorlarga q o ‘ yilgan asosiy talablar faktorlam i boshqarish va 
ulami obyektga ta’ siridan iborat.
Faktom i boshqarilishi deganda faktom i zarur darajasini tajriba 
o ‘ tkazilayotgan davrda turg‘ un ushlab turish tushuniladi. A g a r 
faktom i boshqa faktorlam ing funksiyasi b o is a , uni boshqarish qiyin 
b o ia d i.
Tajribalarni rejalashtirishda k o ‘ pincha bir vaqtning o ‘ zida bir 
necha faktor o ‘ zgaradi. Faktorlar to'p lam iga q o ‘ yiladigan talablarni 
aniqlaym iz. Ulardan asosiysi - m os tushishi va mustaqillik.
M os tushish - degani bu ularning barcha xil guruhlarini amalga 
oshirish mumkin degani, m ustaqillik esa faktom i ixtiyoriy darajada 
o ‘ matish imkoniyatidir.
Faktor darajalarini barcha mumkin b o ig a n k o ‘ rinishlarini 
hisobga olgan tajriba t o i i q faktorli tajriba deb ataladi.
73

---

Mashina 
tajribalari 
m uam m olariga 
tizim li 
yondashib. 
rejalashtirishning ikki tashkil qiluvchisini k o ‘ rishim iz mumkin:
Strategik va taktik rejalashtirish.
Strategik rejalashtirishning 
maqsadi deb S tizim haqida M m odel yordam ida kompyuterda 
hisoblangan, resurslarga q o ‘ yilgan chegaralam i hisobga olgan holda 
zarur m a’ Iumotlami olish masalasini yechish tushuniladi.
Strategik rejalashtirish o ‘ zining k o ‘ rinishi jihatidan S tizim ni 
tashkil qilishda, bu yerda faqat obyekt sifatida tizim ni modellash- 
tirish jarayoni tushuniladi.
Taktik rejalashtirish - bu M m odeli mashina tajribalarida har bir 
tajriba 
o ‘ tkazish 
usulini 
aniqlashni 
nazarda 
tutadi. 
Taktik 
rejalashtirish uchun ham S tizim ni obyekt sifatida yana M m odel 
bilan ishlash jarayoni qaraladi.
Mashina tajribalarini strategik rejalashtirishda bir qator muam- 
m olar, y a ’ ni m odellashtirilayotgan obyektning harakat xususiyatlari 
bilan o 'z a r o bogMiq, m odelni mashina realizatsiyasi xususiyatlari, 
tajriba natijalarini ishlab chiqish kabi m uam m olar yuzaga keladi. Bu 
inuam m olarga birinchi navbatda quyidagilar kiradi:
1)M ashina tajribalarini qurish rejasi.
2)K atta sonli faktorlam i boMishi.
3 )K o ‘ p komponentali funksiya reaksiyasi.
4)M ashina tajribalari natijalarini stoxastik yaqinlashuvi.
5)Tajribani 
oMkazishga 
moMjallangan 
mashina 
resurslarini 
chegaralanganl ig i.
Mashina tajribalarini strategik rejalashtirishda yuzaga keladigan 
muammolar va ularning yechish. usullarini qaraym iz. Tajriba rejasini 
k o ‘ rayotganda esda tutishimiz zarur:
a) S tizim M m odelni mashina tajribalarini oMkazishdan maqsad 
bu S tizim ni harakatlanish jarayonini o ‘ rganilayotgan xususiyatlari 
uchun reaksiyalam i faktorlardan bogM iqligini olish yoki faktorlami 
shunday qiym atlari kombinatsiyasini topish kerakki, u reaksiyani 
ekstremal qiym atini ta’ minlasin. Boshqacha q ilib aytganda. tizim ni 
tahlil masalasini yechish kerak yoki tizim ni sintez masalasini 
yechishga to ‘ g ‘ ri keladi.