T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I
Download 40.61 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tajribaning iqtisodiy bilish va ijoddagi o ‘rni
- Iqtisod tom ma’noda insonlarning tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va taqsimlash borasidagi xo‘jalik faoliyatini o‘rganuvchi sohadir.
- Tayanch tushuncha va iboralar
- IX bob. Farazning (gipoteza) fan va ijoddagi xususiyatlari. Farazning nazariyalar tuzishdagi o ‘rni Faraz tushunchasining mobiyati
- Faraz — bilisb uchun obyekt va subyektning holati, rivojlanishi, voqelikdagi o ‘rni haqida u yoki bu fikrning taxmin qilinishidir.
- Faraz asoslanganidan va uning hayotiyligi isbotlangandan so ‘ng nazariyaga aylanadi.
- Nazariya tuzishda gipotetik-deduktiv usul
- “Abduksiya ilm iy bilishni kuzatilayotgan faktlardan ularni tavsiflovchi va tushuntiruvchi gipoteza (farazlar)lar orqali yangi bilimni kashf etishga o ‘tkazadi.
- Farazni o ‘rtaga qo‘yish, tajribaviy dalillarni tushuntirish imkonini beradi. Farazdan alohida xulosalar keltirib chiqariladi. Bu xulosalar
Ideal tajriba m antiq qonuniyatlariga asoslanib, har xil sharoitlar tashkil qilish yo‘li bilan o ‘rganilayotgan hodisani tushunishdir. U turli m urakkab holatlarda hodisani bir-biridan ajratish va shu hodisani «sof k o ‘rinishda» o ‘rganish im konini beradi. N atijada o ‘ziga xos yangi bilim olinadi va qonuniyatlar aniqlanadi. 122 Tajribaning iqtisodiy bilish va ijoddagi o ‘rni Yuqorida ta ’kidlaganimizdek, hozirgi zam on fanlarining ko'pchiligi tajriba usulidan foydalanib, o 'z m avzularini ilmiy kashfiyotlar bilan boyitmoqdalar. B undan iqtisodiy sohadagi fanlar istisno emas. Iqtisodiy fanlar h a m ilm iy tajrib ad a n foydalanib u ning e lem en tlarig a e ’tib o rn i qaratadilar. Bu elem entlar: obyektning rivojiga halaqit beradigan om illardan xalos b o ‘]ish, kerakli hodisani turli su n ’iy yoki zaruriy vositalar yordamida vazifani amalga oshirm oq kabilar. Ilmiy tajribada pribor — asbob-uskunalarning o ‘rni oshib borm oqda. U lar orqali statistik m a’lum otlar qisqa m uddatlarda qayta ishlanib ilmiy muloqotga olib kirilm oqda. Ayni paytda, iqtisodiy nazariyalar ko‘p hollarda statistikaga ham suyangan holda ishlab chiqiladi. Iqtisodiy tajriba o ‘tkazish ham boshqa fanlardagi singari, tarixiy jarayonlam i hisobga olgan holda olib boriladi. Olib boriladigan tajribalar tasodifiy emas, balki zaruratdan kelib chiqqandir. Iqtisoddagi ilmiy tajriba o ‘zidan oldingi o ‘tkazilgan tajribalam i hisobga olgan holda o ‘tkaziladi. Bu yerda vorisiylik holati mavjuddir. Vorisiyhk b o im a sa edi, insoniyat hozirgi yutuqlarga erishm agan b o ‘lar edi. Jam iyat ta ra q q iy o ti h o zirg i h o la td a b o ‘lrnas edi. J a m iy a t m u ra k k a b xususiyatlami o ‘zida mujassamlashtiigan «biologik» jarayondir. Biologik jarayondagi faoliyat turli vazifalam i bajargani uchun organizmlik xususiyatini yo‘qotmaydi. Jam iyat ham shu kabidir. Jam iyatni ushlab turadigan, uni rivojlantiradigan «organ» bu iqtisoddir. Iqtisod so‘zini m uloqotga olib kirgan olim Arastu b o iib , Arastu davridan boshlab u to ‘g ‘risida bosh qotirib keladilar. Iqtisodning so‘zm a-so ‘z taijimasi, «ro‘zg‘o r yuritish san ’ati» m a’nosini anglatadi. Iqtisod tom ma’noda insonlarning tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va taqsimlash borasidagi xo‘jalik faoliyatini o‘rganuvchi sohadir. N em is sotsiolog olim laridan Georg Zimmel (1858-1918) «Ijtimoiy ta b aq alan ish to ‘g ‘risida» h am d a «Pul falsafasi» asarlarini yozib qoldirgan. «Pul falsafasi» asarida jam iyat taraqqiyotida pulning o ‘m ini ko‘rsatib berar ekan, zam onaviy hayotda fikriy tajribaning o ‘m ini m ukam m allashtirib tushuntiradi. U ushbu holatni «maqsad-vosita» s o ‘zlari o rqali ifodalaydi. ijtim o iy m u n o sab atlard a pul xarajati 123 mohiyatini ochib beradi. Demak, pul iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchidir. Iqtisodiy tajribalar asosida Jon Meynard Keyns XX asr boshlaridagi iqtisodiy krizislarni tahlildan o'tkazib «Bandlik, foiz va pul um um iy nazariyasi» nom li asarida iqtisodiy hayotga davlatning faol aralashuvi orqali iqtisodiy inqirozdan chiqish uchun bozor iqtisodiyotini safarbar etish yo‘llarini ta k lif etgan. U ning fikricha, davlat iste’m ol va investitsiyalam i — h atto su n’iy y o i bilan b o ‘lsa ham rag'batlantirishi kerak. Odamlar m ahsulotlami sotib olishi va pullarini sarflashlari lozim, shunda talab ishlab chiqarishning o ‘sishiga, bu esa o 'z navbatida ishsizlikning kamayishiga olib keladi. Bu g‘oyalar iqtisodiy tajriba b o ‘ldi. Bu tajribani A m erika Q o‘shm a Shtatlari Prezidenti F.D . Ruzvelt XX asrning 30-40 - yillarida ro'yobga chiqarib, Amerikani inqirozdan olib chiqdi. Hozirgi zam on iqtisodchi olim laridan biri Frldrik Fon Xayek boshqacharoq g‘oyalami o ‘rtaga tashladi. Uning g‘oyasi bo ‘yicha davlat iq tis o d n i n a z o r a t q ilis h d a n m u tla q o b o s h t o r t i s h i , b o z o i m unosabatlarining ishiga aralashmasligi kerak. Bozor munosabatlarida m ustaqil qarorlar qabul qilinishi m uhim aham iyatga ega. Huquqiy javobgarlikni tadb irko r yoki biznesm enga berish kerak. Iqtisodiy tajribaning m ohiyati shundadir. M azkur iqtisodiy tajriba asosida tadbirkorning tahlili, uning his-tuyg‘usi, irodasi, bilim va malaka k o ‘nikm alari, yutuqlarga erishish ishonchi yotadi. Binobarin, bozoi m unosabatlarida tadbirkor o ‘z ishini o ‘z m anfaatidan kelib chiqib yuritadi. Albatta, u zarar ko‘rishni istamaydi. Aks holda, bankrotga uchraydi. Shu sababli, u kerakli m a’lum otlarga e’tibom i qaratadi, o ‘z bilimi, malakasini, qobiliyatini ishga soladi. Raqobatda g‘olib chiqishni, ravnaq topishni ko‘zlaydi. Bu esa boshqa tadbirkorlar faoliyati uchun amaliy tajriba maydonidir. Iqtisodiy tajribada m ahsulotlaming qiymatini hisoblashda pragmatik (harakat) yondashuv yaxshi natija beradi. Q iym at - bu qaram a- qarshiliklar birligidan tashkil topadi. Sotuvchi bilan oluvchi o'rtasida ham isha tafovut bor. Shu sababli ham m ahsulot qiym ati tajriba mohiyatiga bog'liq. Iq tiso d iy ta jr ib a la r d a n k elib c h iq q a n h o ld a , 0 ‘zb e k isto n Respublikasi o'zining tajriba tam oyillariga ega b o id i. Bu tajribaning ijobiy natijalar berayotganligi bizga m a ’lum . Bu tajriba ijodkori 124 I.A .K arim ovdir. I.A .K arim ov , Oliy M ajlisning IX sessiyasidagi m a’ruzasida quyidagi iqtisodiy tajribaga taalluqli boMgan mulohazalami o ‘rtaga tashladi: «CKtgan davrda hayotning m uhim to m o n larin i e r k i n l a s h t i r i s h n i n g q o n u n c h i lik n e g iz in i m u s ta h k a m la s h , fuqarolarning huquq va erkinliklari sohasida zarur kafolatlarni muvofiq ravishda ta ’m in lash , davlat tizim in i d em o k ra tla sh tirish , b o zo r islohotlarini chuqurlashtirish, shaxsiy mulkni va tadbirkorlam ing manfaatlarini, o ‘rta va kichik biznesni himoya qilish bo‘yicha muayyan chora-tadbirlar am alga oshirildi» («Xalq so‘zi», 2002- yil, 30- avgust). 0 ‘zb ek isto n d a iq tiso d iy o tn i b o zo r m u n o sab atlarig a asta-sek in , bosqichm a-bosqich, tadrijiy yo‘l bilan o'tkazish b o ‘yicha iqtisodiy tajriba inson ehtiyojini qondirishga qaratilgan tajribadir. Jam iyatda yashovchi kishilam ing tu rm u sh tarzini ko'tarishga yo‘naltirilgan sinovdir. Iqtisodiy tajribalar va iqtisodiy islohotlar maxsus tizim i, maxsus unsurlardan tashkil topadi. Bular quyidagilardir: 1. Ferm er xo‘jaliklarini tashkil etish va ulam ing faoliyatini hisobga olish; 2. Ishlab chiqarish korxonalarini xususiylashtirish; 3. Og‘ir v a yengil sanoat talab va takliflarini inobatga olish, ularning istiqbollarini hisobga olish; 4. Islohotlar natijalarini hisob-kitob qilib borish va xulosalar chiqarish; 5. Iqtisodiyotni ko‘tarish uchun izchil harakat qilayotgan korxonalarning faoliyati bilan bog‘liq b o ‘lgan banklar faoliyatini hisobga olish; 6. Iqtisodiyotni rivojlantirishga muhim hissa qo‘shadigan sarm oyalam i (chetel) jalb etish va q o ‘shma korxonalar tashkil etishdagi faoliyatlarni unutmaslik; 7. Aksiyadorlik jarayonlariga e ’tib o r qaratish; 8. 0 ‘z m am lakati aholisi talab va ehtiyojlarini unutm agan holda dunyo bozoriga chiqish sohalari kabilar. Bularni biz iqtisodiy tajribalam ing unsurlari desak-da, ularning har biri o ‘z o ‘m ida tajriba uchun qim matli boMgan mustaqil sohalardir. Bu s o h a l a r n i n g b a r c h a s i h a r b ir iq tis o d iy o t s o h a s id a izlanayotganlardan m a ’lum bilimni talab etadi. Iqtisodiyot sohasidagi bilim o ‘ta m uhim b o ‘lib, insonning turm ush tarzi, ijtimoiy faoliyati bilan b o g 'lan g a n . Bilish in so n la m in g ijtim oiy ishlab ch iq arish faoliyatlarini qam rab oladi. Bilish jarayonida amaliyot birinchi o ‘ringa chiqadi. Natijada amaliyot ta’sirida iqtisodiy sohalarda yangiliklar miqdori oshib boradi. Iqtisodiy sohalarni inson ongida to ‘g ‘ri aks etishi ziddiyatlarning oldini olishga yordam beradi. Iqtisodiy nazariya bilan am aliyotning birligini tushunish ham tadqiqotchining bilimga bog‘liq. 125 Bilimlar tajribada, am aliyot asosida tekshirilgan taqdirdagina obyektiv haqiqatga aylanadi. Tadqiqotchi iqtisodiyotni o ‘z bilimi va m a’lum sohada tajriba o4kazish bilan baholaydi, uning rivojini ifodalaydigan takliflami beradi. O lz tajribasi bilan iqtisodiy sohalarni faqat bilibgina qolmasdan, ularni o ‘zgartirish choralarini ham belgilaydi. Iqtisodiy sohalarda b ilim n in g yuzaga kelishi va rivojlanishining b arch a jara y o n lari insonlarning aniq tarixiy-ijtim oiy ishlab chiqarish faoliyatlari asosida amalga oshadi, Iqtisodiy bilimlar insonlar faoliyatining ajralmas qismidir. Insonlarda iqtisodiy tushunchalam ing paydo bo‘lishi iqtisodiy bilishga, tajribaga bog‘liq. Iqtisodiy bilim va nazariyalar boshqa sohalarda bo‘lgani kabi insonlarning amaliy faoliyatida tajribalar yordamida tasdiqlanganda turm ush tarzidan o 'rin oladi. Iqtisodiy bilim lar taraqqiyotining sababi - insonlar faoliyatidir. Insonlar iqtisodiy am aliyotdan kelib chiqib, o ‘z bilim larini boyitadilar. N atijada bilim lar takom illashadi, yangi tu sh u n c h a la r paydo b o ‘ladi, n azariy alar yaratiladi, k ashfiyotlar b o ‘ladi. Iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar ochiladi. Iqtisodiy tajriba tadqiqotchidan yuksak mas’uliyatni bo‘yniga olishni talab etadi. C hunki uning faoliyati jam iyatda yashovchi insonlar turm ush tarzini aks ettirish bilan bog‘liq. Shu sababli, iqtisodiy tajriba o ‘tkazuvchidan halollik va vijdonlilik, xolislik talab qilinadi. Tayanch tushuncha va iboralar Tajriba, iqtisodiyot, jam iyat, bilim, aqliy faoliyat, iqtisodiy tajriba turlari, m as’uliyat, ishlab chiqarish usuli, iqtisodiy tajriba, em pirik va ratsionallik, amaliyot. Mavzuga doir savollar 1. Tajribada bilish usuli. Tajribani bilish va ijoddagi o 'm i nim ada? 2. Tajribaning turlarini tushuntiring. 3. Tajribaning iqtisodiy bilish va ijoddagi o ‘mi qanday bo'ladi? 126 IX bob. Farazning (gipoteza) fan va ijoddagi xususiyatlari. Farazning nazariyalar tuzishdagi o ‘rni Faraz tushunchasining mobiyati Farazda hisobga olingan taxm inlarni tasdiqlash ju d a katta m ehnat talab etadi. Farazda har tomonlamalik mavjud. Demak, hartom onning o ‘zi ko'plab izlanishlarga m ajbur qiladi. Faraz_—_bilisb_uchun_obyekt_va_subyektning_holati,_rivojlanishi,_voqelikdagi_o_‘rni_haqida_u_yoki_bu_fikrning_taxmin_qilinishidir.'>Faraz — bilisb uchun obyekt va subyektning holati, rivojlanishi, voqelikdagi o ‘rni haqida u yoki bu fikrning taxmin qilinishidir. Faraz bilish jarayonida turlicha xususiyatlarini namoyish qiladi. C hunki b iror-bir narsa yoki hodisa haqida h ar xil fikrlarni bildirish mumkin. Sababi, uning barcha holatlarini bir paytning o ‘zida zamonda ham , m akonda ham qam rab olish qiyin. Uning b o ia k lari haqida alohida-alohida fikr yuritish talab qilinadi. Binobarin, faraz ana shu alohida-alohidalikdan kelib chiqib turli holatlar haqida paydo bo‘ladi. N arsa yoki hodisalam ing xususiyatiga qarab bir necha farazlar paydo b o ‘ladi. Faraz qilinishi um um iy bilim va dalillarga, narsa va hodisalam ing rivojlanish qonuniyatlariga zid kelmasligi lozim. Farazlar oddiy yoki m urakkab jarayonlarni qam rab olishi m um kin. Shunday b o ‘lsa-da, k o ‘p ro q o b y ek tig a n isb a ta n y a q in ro q , u n in g ich k i va ta sh q i xususiyatlaridan uzoqlashm asligi talab etiladi. U shbu xususiyatlar hisobga olinganda narsa va hodisani tadqiq etishda farazning o ‘m i aham iyatli b o ‘ladi. Shu jarayonda farazning hayotiyligi uchun zarur b o 'lg an holatlarni hisobga olish kerak. Jum ladan, faraz m a’lum obyektga mos tushadigan m azm un va m ohiyatga ega b o ‘lgan holda fikr qilinishi; tadqiq qilinayotgan narsa yoki hodisaning m a'lum bir qismiga nisbatan farazlanishi; ilmiy, um um an bilish jarayoniga zid kelmasligi (haqiqatga); tekshirish yoki tafakkur qilish jarayonida m urakkab holatlardan xoli b o ‘lishi; faraz qiluvchi ilmiy ijoddan xabardorligi, bashorat qilish, o ‘z fikrlarini asoslash qobiliyatiga ega b o ‘lishi kabilar. 127 F araz taraqqiyotida ushbu ko‘rsatilgan xislatlar hisobga olinganda ijodiy faoliyat sam arali b o ia d i. 0 ‘z navbatida, m azkur ko'rsatilgan jarayonlarni hisobga olmaslik ilmiy ijod jarayonida chalkashlikka olib keladi. T adqiqot uch u n zararli b o ‘lishi m um kin. A niq faraz qilish uchun obyektivlik va subyektivlikningbirlashishi yanada muvaffaqiyat keltiradi. U lar tavsifi mos tushgan holatda natija ko'ngildagidek chiqishi m um kin. Barcha jarayonlarda bo‘lgani singari farazda ham oddiylikdan murakkablikka, bilmaslikdan bilishlikka qarab borish, pastdan yuqoriga chiqish talab etiladi. Bu faraz uchun ham um um iy qoidadir. F arazda asosiy xususiyat shundan iboratki, un d a n o m a’lum dan m a ’lum ga, ehtim ol tutilgan bilim dan haqiqiy bilimga, nisbiylikdan mutlaqlikka borish yo‘li hisobga olinadi. Ilmiy jarayonda faraz, b a’zida, tasaw urga sig‘m aydigan holatlam i hisobga olib amalga oshirilmasa fan ham taraqqiy qilmaydi. Yangilik yaratilmaydi. T urg‘unlik yuz beradi. F arazda taxm iniylik, ehtim ollik, tasodifiylik, intuitsiya xususiyatlari m ujassam lashsa, u yaxshi natija beradi. Tadqiq qilinayotgan narsa va hodisa haqida faqat bitta yoki ikkita faraz kifoya qilmaydi. Q achonki, shu narsa yoki hodisa haqida bir nechta faraz b o ‘lsa, o ‘zaro ziddiyatli fikrlar mavjud b o ‘lsa, qaram a-qarshiliklar paydo b o ‘lsa, o 'sh and a haqiqiy ijodiy m uhit paydo b o ‘ladi. Ilmiy bilish uchun sharoit yaratiladi. Bilimlar chegarasi kengayadi. O 'zaro zid b o ‘lgan ilmiy farazlami ijodiy tah lildan o ‘tkazish, o ‘xshashligini aniqlash, haqiqiyligini tekshirish aynan shu tadqiq obyektiga nisbatan m uhim m etodologik xulosani chiqarishga yordam beradi. 0 ‘z navbatida, m etodologik xulosa inson bilim ini obyektiv ekanligini tasdiqlashga yordam beradi. Hodisalar, narsalar rivojlanishi haqida obyektiv bilim olishga k o ‘maklashadi. M a’lum ki, olim yoki tadqiqotchining maqsadi farazning haqiqiyligini tekshirib berishdir. T adqiqotchi buning uchu n m a ’lum malakaga, dalillarga, fikrlash xislatlariga ega b o ‘lishi talab etiladi. Bu xislatlarga ega b o ‘lgandagina taqqoslash, g‘oyalami tushunib ilgari surish osonroq kechadi. N atijada yangi ijodiy imkoniyatlar paydo b o ‘ladi. Farazlar to ‘xtab qolmaydi. Eskisi o ‘m igayangisi paydo b o ‘ladi. Shu tariqa fanning rivojlanishi uchun ham im koniyat yaratiladi. Farazlar ilmiy bilishda turlicha xususiyatlarni bajarar ekan, ular bir-biridan farq qiladi. Farazlar ham falsafiy xususiyatga ega bo'lganligi u c h u n , h a r b ir fan d a xu susiylik, u m u m iy lik , eng u m u m iy lik 128 xislatlarini nam oyon qiladi. D em ak, fanda: a) xususiy farazlar, b) umumiy farazlar, v) falsafiy farazlar b o ‘lishi mum kin. Faraz qilish nam oyon bo'ladigan narsa va hodisalardagi o ‘zining hajmi va tizimi, holatiga qarab ham farqlanadi. Ko‘zga ko'rinmaydigan faraz obyektlari, yirik obyektlar farazlari, o ‘ta yirik faraz obyektlari, metagalaktika haqidagi farazlar va boshqalar. Bu obyektlar haqida tadqiqotchi faraz qilishi uchun, a w alo , u m a’lum tasavvurga, bilimga ega b o ‘lishi talab etiladi. M asalan, daladagi dehqondan metagalaktika haqida farazni talab qilish yoki bog‘cha bolasidan atom zarrasi haqida faraz qilishni talab qilish o'rinsizdir. Xalqimizda «chum chuq so‘ysa ham , qassob so'ysin» degan hikm at bejiz aytilmagan. Aks holda, aytilgan faraz mevasiz daraxtdir. Farazlam i faqat qanday m akonda tutgan o ‘miga qarab emas, balki vaqt nuqtayi nazaridan ham yondashib o ‘rtaga tashlash mumkin. Y a ’n i, ta rix iy h o d is a la rn i o ‘tm ishga b og‘lab faraz qilish; ma’Iumotlarga ega bo‘lmagan hoiatlarda zamonaviy jarayoniarni hisobga olgan holda farazlar qilish; kelajak narsa va hodisalari haqida farazlar qilish va boshqalar. Farazning ilmiy bilish va ilmiy ijoddagi turlicha xususiyatlari yana shunda ko‘rinadiki, narsa va hodisalam ing tuzilishi, amaliyotda o ‘zini nam oyon qilishi, qaysi tizim ga mos kelishi jihatlarini ham qamrab oladi. Ju m ladan, narsa va hodisaning tuzilishi haqida; narsa va hodisalarning maqsad va vazifalari haqida; narsa va hodisalarning bo‘lak va xususiyatlari haqida; narsa va hodisalarning umumiy bog‘lanish va aloqadorliklari, munosabatlari haqidagi farazlar. Shu bilan bir qatorda, narsa va hodisalarning mazmun va mohiyatini ochish maqsadida ham farazlar qilinadi: tavsifiy farazlar, tushuntiruvchi va tushuntiriluvchi farazlar, ti/imli farazlar. Narsa va hodisalarni bayon etish usuliga qarab ham , farazlar qilinadi: mazmun va mohiyatiga qarab; rasm iylashtirilgan yoki rasm iylashtirilm agan, umuman rasmiylashtirilmagan; modelli farazlar; farazning yana bir xususiyati bu ilm iy ijodning o ‘rniga qarab ham farqlanadi: badiiylikni rivojlantiradigan farazlar, texnikaviy sohalarni aks ettiradigan farazlar, ijtimoiy taraqqiyot farazlari va boshqalar. D em ak, farazni evristik yoki turlicha xususiyatlarini hisobga olish insonning, ayniqsa, fanning ilmiylik darajasini oshiradi, olingan bilimlarni mustahkamlaydi. 1 2 9 Farazlar nazariyalar tuzishda deduktiv va induktiv xususiyatlari bilan k o ‘m aklashadi. Inson olamdagi sir-asrorlam i o ‘rganar ekan, u bu jaray on da osonroq va qisqa y o i bilan borishni afzal ko‘radi. Shu sababli faraz orqali bilim ham hodisa yoki narsaga shunday yondashishni m a ’qul k o ‘radi. N atijada bir xil aham iyatga ega b o ‘lgan farazlardan aniqroq, soddaroq, m urakkab b o ‘lm agan, kam xarajat qiladigan, z ab t e tis h n i y a q in ro q q ila d ig a n fa ra z n i ta n la b o la d i. Faraz asoslanganidan va uning hayotiyligi isbotlangandan so ‘ng nazariyaga aylanadi. Tadqiqotchi o ‘zi tanlab olgan farazga befarq bo‘lmaydi, albatta. U ni h ar to m o n lam a o ‘rganadi, sinovdan o'tkazadi, takom illashtiradi, kelajakda m ehnati natijasiz ketmasligiga harakat qiladi. Shu sababli farazning diaiektik jihatlariga e ’tiborni qaratadi. M antiqiy, ichki, tashqi holatlarini tahlil qiladi. Qarama-qarshi va o ‘zaro tafovutlarini aniqlaydi. F arazda m an tiq iy ziddiyatlar b o ‘lsa, bu faraz natijasiz b o ‘lib, u rivojlanish qonuniyatlariga ega emas. Nazariya tuzishda gipotetik-deduktiv usul Bu usul ham ijodiy jarayonda qoMlaniladi. T anlangan narsa yoki hodisani, aniqrog‘i m uam m oni ilmiy dalillar va ular asosida erishilgan n a tija y o rd a m id a , ilm iy farazn i s h a k lla n tirish u c h u n ijo d k o r, m antiqdagi abduktiv (lotincha abducere - o ‘tkazish) deb nom langan tafakkur yuritish tizim iga binoan harakat qiladi. “Abduksiya ilm iy bilishni kuzatilayotgan faktlardan ularni tavsiflovchi va tushuntiruvchi gipoteza (farazlar)lar orqali yangi bilimni kashf etishga o ‘tkazadi. Boshqa b ir m ushohada yuritish sxemasi - deduksiya (lotincha deductio - chiqarish) esa um um iy tuzilm alardan xususiy tuzilmalarga, g ip o te zad a n faktga olib boradi. H ozirgi zam on epistem ologlari K .P opper va K .G em pelning fikricha, deduksiya eksperim ental faktlar bilan taqqoslanadigan ilmiy qarashlarga olib keladi. Eksperim ental faktlar gipotetik bilimni falsifikatsiyaqilish, uni inkor etishga qodir” 1. Farazni o ‘rtaga qo‘yish, tajribaviy dalillarni tushuntirish imkonini beradi. Farazdan alohida xulosalar keltirib chiqariladi. Bu xulosalar esa tajriba natijalariga solishtiriladi. Ilmiy bilishning ushhu uslubi 1 Saifnazarov I Ilmiy ijod m etodologiyasi. Т.: «Yangi asr avlodi” . 2004., 102-bet.. 130 gipotclik-dcduktiv usul deb ataladi. G ipotetik-deduktiv m ushohada yuritish bilishning bosh bo ‘g‘inini tashkil etadi. K.Popperning flkricha, gipotetikbilim deduksiyanorm alari bilan tartibga solinadi. Deduksiya ilmiy yondashishga olib keladi va bu dalillar tajriba dalillariga solishtiriladi. Tajriba esa farazni va unga asoslangan gipotetik bilimni soxtalash- tirishga, undan foydalanishning asosli ekanligini inkor etish yoki aksincha boiishini tasdiqlashga qodir. Bilish jarayoni (epistemologiya)da gipotetik-deduktiv usul farazga, qonunlar, tamoyiilar, nazariyalam i aniqlashga olib boruvchi tushuntiruvchi takliflam i asoslash uchun xizmat ham qilad i.G ip otetik -dedu ktiv uslub dalillash usuli sifatida ta ’lim nazariyasi, evristika, dialektika, fikriy, eksperim ental analiz, bo‘lg'usi harakatlarni bashorat qilish va shu kabilarda keng qo‘llaniladi. Bilish jarayonining bunday holatlarida (ilmiy ijodda) tadqiqotchilar boshlang‘ich farazlardan iloji boricha ko‘proq deduktiv xulosalar chiqarishga harakat qiladilar va o ‘zlarining keyingi harakatlarida shunga qarab tuzatish kiritadilar. G ipo tetik-d ed u k tiv usul tabiatshunoslikda k o ‘pgina n aza riy ala rn in g tu z ilish in i o ‘rganish u ch u n , ayniqsa, samaralidir. Galiley, N yutonlar klassik mexanikasining deyarli barcha m etodologik asoslari g ip o te tik -d e d u k tiv m u sh o h ad alar asosida qurilgan. Download 40.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling