T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I
Tayanch tushuncha va iboralar
Download 40.61 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- “Ijod - deganda keng ma’noda shaxs yoki jamiyatning tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy olamni insonning maqsad va vazifalariga, uning ehtiyojlari
- «Ijod bu shakllangan stereotiplar, odatlar, an’analar va shartliliklar doirasidan ongli ravishda chiqish demakdir»
- Ijod turlari qatoriga
- Fan inson va jamiyat faoliyatining muhim mahsuli b o iib , narsa va hodisalarning x o ssa la r i, m unosabatlari hamda qonuniyatlarini
- Falsafaning ilmiy ijoddagi va/ifalari
- Demak, ijodni falsafa bilan bog‘lab tushuntirsak, ijod deganda, avvalo, ilmiy falsafiy yondashilgan jiddiy va mubim, inson
- Tayanch tushuncha va iboralar: Ijod turlari, ijod, gilozoizm , ilmiy ijod, inson faoliyati, fanlar klassifikatsiyasi. Mavzuga oid savollar
- I l l bob. Falsafa va fan tarixida ijod muammolarining ishlab chiqilishi M isr, Kichik Osiyo, Qadimgi Gretsiyada ilmiy-falsafiy ijod
Tayanch tushuncha va iboralar: M etod, m etodologiya, falsafiy, um um ilm iy, maxsus ilmiy, e m p irik , n a z a riy b o s q ic h , b ilis h , iq tis o d iy m e to d , iq tis o d iy metodologiya. Mavzuga oid savollar 1. Ilm iy ijod m etodologiyasi predm eti nim a? 2. Ilmiy ijod metodologiyasi kursining boshqa fanlar bilan aloqasini qanday tushundingiz? 3. Ilm iy ijod m etodologiyasining vazifalari nim alardan iborat? 4. Iqtisodiy fanlar m etodologiyasi deganda nim alar tushuniladi? 11 I I bob. FAN VA IJOD Ijod tushunchasi Insonlar olam da yashar ekanlar o ‘z faoliyatlarini turm ush tarziga moslashtirib boradilar. Moslashtirish esa insonni ijod qilishga chorlaydi. M a ’lum ki, insonlar faoliyati k o 'p qirralidir. Bu faoliyat olam sirlarini bilishga, uning b a ’zi sohalarini b o ‘ysundirishga qaratilgan. Sohalarga esa quyidagilar kiradi: tabiatda yashovchi bir yarim m illiondan ortiq hay v o n ot, besh yuz m ingdan ortiq o ‘sim lik dunyosi, jam iy atlar faoliyati, oila, ja m o a, insonning m uam m olari, o ‘ziga xos fazo sirlari va boshqalar mavjud. Inson ana shu sohalam i bilishga intiladi, ulardan xulosalar ehiqarishga shoshiladi. Yuqoridagi sohalarning o ‘zi esa ming- minglab jarayonlarni o ‘zida qam rab olgani, ulam i bilish uchun minglab avlodlarning ham faoliyati yetarli emas. S hunday bo"lsa-da, h ar bir avlod o 'z zam oni talablaridan kelib chiqib, yangiliklar yaratishga intiladi. Ijod yordamida bu yutuqlarga erishadi ham. Yutuqlar esa moddiy va m a’naviy qadriyatlardan tashkil topadi. «Ilmiy ijod metodologiyasi» o'quv q o ‘llanm asining miialliflari I. Saifnazarov va bo sh q alar ijodga quyidagicha t a ’rif beradilar: “Ijod - deganda keng ma’noda shaxs yoki jamiyatning tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy olamni insonning maqsad va vazifalariga, uning ehtiyojlari, istaklari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda o ‘zgartirish borasidagi bunyodkor faolligi tushuniladi” . Berilgan ta ’rif an ch a uzoq b o ‘lsa-da, und a ijod tushunchasini izohlashga jiddiy e ’tibor berilgan. T a’rif ijod mohiyatini kengroq qamrab olgan. U nda keng qamrovli: tabiiy, ijtimoiy, va m a ’naviy olam haqida so ‘z boradi. M ualliflar t a ’rifda davom etib: «Ijod bu shakllangan stereotiplar, odatlar, an’analar va shartliliklar doirasidan ongli ravishda chiqish demakdir» deydilar. Bu t a ’rifd a ijo d m u a m m o si a n c h a k o n k r e tla s h tir ilg a n va ixcham lashtirilgan. Ijod bu subyekt va obyekt o ‘rtasidagi m unosabat sifatida gavdalanadi. Ijod ikki holatda ko'rinadi: psixologik va falsafiy. Ijodning psixologik ko‘rinishida faoliyatning mexanik tarzdagi jarayoni 12 nam oyon b o ‘lsa, falsafiy jihatda esa ijodning m ohiyati va m azm uni haqida fikr yuritiladi. Insonning faoliyati keng qamrovli b o ‘lganligi sababli ijodning turlari ham ko‘pdir. Ijod turlari qatoriga: badiiy, texnikaviy, ilmiy, siyosiy, huquqiy, m a’naviy, iqtisodiy, arxitektura, haykaltaroshlik va boshqa sohalardagi ijodlami olish mum kin. Bu nomlari tilga olingan ijod turlari obyektiv olam ning tu rli sohalarini qam rab oladi. Insonlar turm ush tarzi uch u n zarur b o ig a n ushbu sohalar ijod obyektlaridir. Ijodning tarixi a n tik dunyoga bo rib taq aladi. A ntik du nyoda birinchilar qatorida ijod jarayonining m ohiyati ustida to ‘xtalganlardan biri Aflotundir. U ning fikricha, ijod bu insonning aqliy faoliyati borliqni oliy d arajad a his etish nuq tasid ir. K eyinroq faoliyat k o ‘rsatgan faylasuflardan biri A vgustinning fikricha, ijod Allohgagina taalluqli b o ig a n jaray o n d ir. Ijod m asalasiga k o ‘p ro q e ’tib o r 0 ‘rta Osiyo m utafakkirlari (IX -X II asrlarda) to m o n id an berilgan. U lar ijod qilgan so h alarn in g h a r b irid a ijod o rq ali, m isli k o ‘rinm as kashfiyotlar yaratilgan. A l-X orazm iy, al-F orobiy, al-B eruniy, Abu Ali ibn Sino, U m ar Xayyom ta iim o tla ri, ijodlari bunga misol b o ia oladi. A m m o ijod m uam m osini hal etishda b a ’zi faylasuflar notirik tabiatda ham ijod elementlari bor, deb tushuntiradilar. Bularga misol qilib gilozoizm, vulgar (sodda) m aterialistlar ta iim o tla rin i olish m um kin. U larning fikricha, jonsiz tabiatdagi o ‘zgarishlar taraqqiyot yoki rivojlanishning natijasi ekanligini tushunm aslikdandir. U m um an, ijodni to r va keng m a ’no da tu shunm oq lozim. Ijodni to r m a ’noda tushunganda, uni nafaqat olim lar faoliyatida, balki har bir inson faoliyatida ham mavjud b o lish in i unutm aslik kerak. Masalan, dalada faoliyat k o 'rsa ta d ig an d eh q o n yoki c h o ‘pon o ‘z sohasini m ukam m al bilish u ch u n izlanadi. 0 ‘z sohasiga taalluqli yangiliklar yaratishga harakat qiladi, bunga erishadi ham . D em ak, ijod oddiy, kundalik, ilmiy, m urakkab, ziddiyatli b o iis h i m um kin. Ilmiy ijod sistemali b o iib , unda inson faoliyatining ko‘p qirralari: bilim i, m alakasi, tajribasi, asbob -u sk u nalar bilan qurollanganligi, adabiyotlarga boyligi, ish-joy sharoitlarining maxsusligi va boshqalar bilan ajralib turadi. Xulosa qilish m um kinki, ilmiy ijod bu - izlanuvchining tafakkuri va qobiliyatini obyektga nisbatan chuqur va mohiyatan yaqinlashib borishining yuksak darajasidir. 13 Ilmiy ijod izlanuvchining mashaqqati va og'ir m ehnatini lalab qiladi. Q iyinchiliklarga bardosh berishini kutadi. Albatta, ilmiy ijod bilan barcha insonlar h am shug‘uilanaverm aydi. Ilmiy ijod qilish uchun inson qobiliyatli bo'lishi va ko'nikm alarga ega b o ‘lishi zarur. O 'z navbatida, ilmiy ijodda intilish, faoliyat k o ‘rsatish katta aham iyatga ega. M a’lum ki, ilm iy ijod m a iu m bir sohani tanlab uni o ‘rtaga q o ‘yishdan boshlanadi. D em ak, ilmiy ijod yoki tadqiqot o 'z maqsadiga ega. M aqsadga erishish esa, masalani tushunish, yangilik yaratish bilan bo g'liq. F an tarixida m inglab o lim lar borki, u lar an a shu m aqsadlarni tu sh u n g an lar va ularga erishganlar. Bular qatoriga al- X orazm iy, al-B eru niy , G aliley, N. K opem ik, M irzo U lug‘bek, D . I. M endeleyev, V. I. Vernadskiy, N. I. Vavilov, N. Bor, A. Eynshteyn va boshqa olim lam i kiritish m um kin. Bularning ilmiy faoliyati davrlar talabi bilan bog'liq. Shu bilan biiga ulaming maqsadi va ilmiy izlanishdagi ilmiy faolligi bilan ham . Ijod natijasi narsa va hodisalam i m a ’lum bo 'lm agan tashqi va ichki xususiyatlarini ochib berishnigina emas,. balki ax b o ro t to 'p la s h , in so n n in g bilim d o irasin i k en g ay tirish , yangicha hissiy qabul qilish, tajribalar o'tkazish kabilarga yordam beradi. Eng asosiysi, yangi m uam m olam i keltirib chiqishga asos bo'ladi. D em ak, ijod h am bilish kabi cheksizdir. M azkur savolni yakunlar ekanm iz, bizningcha ijod bu - izlanuvchining ma’lum yangilik yaratish uchun obyektga qaratilgan shaxsiy qobiliyatidan kelib chiquvchi hissiy bilim va tuyg‘ularni amalga oshiruvchi jarayondir. Fan va ijod, ulaming o ‘zaro aloqasi va o ‘zaro ta’siri Tabiat xilma-xil m oddalardan tuzilgan b o ‘lsa-da, ular materiyadir. U elem entar zarralar, antizarralar, qum , tuproq, suv, havo, jonli vajonsiz mavjudot, planetalar, yulduzlar, galaktikalar va boshqa fazoviy jism lar, fizik m ay do nlar yig'indisidan iborat. Hozirgi zam o n fan m a ’lum otlariga qaraganda m ateriya b undan 20 million yillar avval boshqa ko'rinishlarda bo'lgan. Keyingi million yillar davomida esa o'zgarib boradi. Inson hayoti tabiatning tozaligi va biosferaning normal sharoitiga bog'liq. M azkur sh aro itlar nom uvofiq b o 'lsa, insonning yashash sharoiti buziladi. Yashashga p u tu r yetkazadi. Ekologik m uam m olar kelib chiqadi. llmiy-texnika afzalliklaridan noto'g'ri foydalanish biosfera 14 va neo sferaning buzilishiga olib keladi. D em ak, tabiat sirlarini m ukam m al bilish fan taraqqiyoti va ijodning rivojlanishiga bog‘liq. Jamiyat tabiatning bir qirrasidir. U nda oila, mahalla, jam oa, jamiyat a ’zolari harakat qiladi. Bu harakat jarayonida turli voqealar sodir b o ‘ladi. V oqealar esa inson faoliyati bilan bog‘langan. Bular: iqtisodiy o ‘zgarishlar, diniy jarayonlar, dem okratik qurilish, siyosiy-huquqiy faoliyatlar, m a ’n av iy -m a’rifiy qadriyatlar, u rf-o d atlar kabilardir. M azkur jarayonlar b a ’zida salbiy, b a ’zida ijobiy yo‘nalishlam i tashkil qiladi. Binobarin, m ana shu yo‘nalishlami tartibga solishda ham fanlarga m urojaat qilinadi. Tabiat, jamiyatdagi hodisalarni o ‘zaro munosabatini tu sh u n ish va xulosalar qilish fan rivoji bilan belgilanadi. F anlar turlichadir. U o ‘zining klassifikatsiya shajarasiga ega. Fan tarixida fanlar shajarasini birinchilardan b o ‘lib Arastu ishlab chiqqan. Hozirgi zam on olimlari fanlam i ko‘proq uehta katta guruhga bo‘ladilan tabiat baqidagi, texnika baqidagi va ijtimoiy-gumanitar fanlar. Bu guruhlam ing h ar biri o ‘zlarining shajarasiga ega. A m m o shu f a n la r ic h id a falsafa , a n iq ro g ‘i d ia le k tik a b a rc h a fa n la rn in g m etodologiyasidir. U barcha fanlarda mavjud, barcha fanlar esa unda mavjuddir. H ar bir jism ning, hodisaning o ‘zagi b o ‘lganidek, fanlarning h am o ‘zagi b o ‘lib, bu o ‘zakni dialektika tashkil qiladi. Yuqorida ta ’kidlaganim izdek, h ar b ir fan o ‘zining shajarasiga ega. M asalan, falsafaga - falsafa tarixi, global va regional falsafa (sharq, g‘arb va b.), siyosat falsafasi — milliy g'oya va m afkura falsafasi, huquq falsafasi, din falsafasi, m antiq falsafasi, m adaniyatshunoslik falsafasi, estetika falsafasi, texnologiya falsafasi, texnika falsafasi, tabiat falsafasi, ijtimoiy falsafa, antologiya, genoseologiya, inson falsafasi, jam iyat falsafasi, fan falsafasi, qadriyatlar falsafasi, m a ’naviyat, iqtisodiyot falsafasi va boshqalar kiradi. H ozirgi zam onda dunyoda 2000 dan ortiq fanlar o ‘qitiladi, bu fanlarning barchasi ijod bilan bog‘langan. D em ak, inson faoliyatini fan taraqqiyotisiz tasavvur qilish qiyin. O dam lar fan yordam ida maqsadlariga erishadilar. Bilim fan orqali olinadi. Bilim kuch va m a ’rifatdir. Fan b or ekan nodonlik va b id’at, toqatsizlik va tartibsizlik va turli to ‘siqlar rivojlanish y o lid an olib tashlanadi. Ularga barham berish fan va ijodning vazifasidir. Inson qancha m a ’rifatli b o ls a , u jiddiylashib boradi, axloqliroq, m adaniyatliroq b o ‘ladi. Z ero, insonlarning m a ’rifatli b o ‘lishi, olg£a 15 qarab harakat qilishi dem akdir. M a ’rifatli kishi o ‘z m anfaatiga axloqiy jih a td a n y o n dashad i. Ijod qilishda turli uslub va n azariyalardan foydalanadi. Shu jarayonning o ‘zida yangi fanlar ham paydo b o ia d i. F anlarni h am uquvli. talantli, buyuk shaxslar yaratadi. Fanning yana b ir xususiyati sh u n d ak i, u ta b iatn in g rivojlanishi va jam iy atn in g m oslashishi, yashab turm ush tarzini o ‘tkazishning him oya vositasi hamdir. Himoya esa turli metodlardan foydalanish asosida boradi. Bunday m etodlarga abstraktlashtirish, tajriba o ‘tkazish, kuzatish, shakllantirish, (m odellashtirish) m atem atiklashtirish, tahlil va sintez qilish, tarixiylik- m antiqiylikdan foydalanish, induksiyalash-deduksiyalash va boshqalar kiradi. Fan inson va jamiyat faoliyatining muhim mahsuli b o iib , narsa va hodisalarning x o ssa la r i, m unosabatlari hamda qonuniyatlarini o ‘rganishga qaratilgan tizimlar yigindisidir. Shu bilan b ir qatorda fan ijtim oiy ong shakllarining biridir. Aytish lozimki, fan so‘zining aynan m a ’nosi — bilim dem akdir. Lekin h ar qanday bilim ilmiy b o ia olm aydi. O datdagi yoki turm u sh tajribasi deb atalgan h ar qanday soha, a n iq ro g i, oddiy kuzatish va am aliy faoliyat asosida olingan dalillar va ja ra y o n lam i oddiygina tavsiflanishdan, ularning oddiy tom onlarini aniqlashdan nariga o im ay d ig an bilim fanni ifodalamaydi. Shu sababli, fanning vazifalarini h am to ‘g ‘ri tushunish talab etiladi. Bu vazifalar quyidagilar: 1. F an inson faolligini oshirishga xizm at qiladi. T evarak-atrofni m ukam m alroq bilishga yordam beradi. 2. Insonlar faoliyati bilan obyektlam ing o ‘zaro aloqasini ifodalaydi va moslashtiradi. 3. N arsa va hodisalarning rivojlanish qonuniyatlarini ochishga k o ‘m aklashadi. 4. Fan ijtim oiy-iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, m a'naviy - axloqiy qadriyatlami o ‘zida mujassamlashtiradi va avloddan avlodga yetkazishga xizm at qiladi. 5. Fan m onitoring vazifani bajaradi. Tabiat va jamiyat hodisalarining global holatlarini nazorat qilishga ham da turli yangi sohalarni barpo qilishga o ‘z hissasini q o ‘shadi. 6. A xborotlar to ‘playdi va axborotlar bilan insonlam i ta'm inlaydi. Fan oddiy dalillar va turli qo n u n lar haqidagi bilim larning oddiy y ig in d isid an iborat em as, balki tizim larga solingan ilmiy bilim lar 16 yig'indisidan iboratdir. H ar bir fanda aks ettiriladigan m uam m olar o 'zaro bog'langandir. U larni ajratish m um kin emas. A m m o har bir fan m a’lum bir me'yorga yetib borganda o'zidan m a'lum bir sohalarini ajratib mustaqil fan bo'lishga asos bo'ladi. Buni biz yuqorida fan shajarasida ko'rdik. Fanning rivojlanishi dalillarni oddiy to'plashdan, dalillar orqali maxsus qonuniyatlarni o'rganish va ochib berishgacha bo'lgan qiyin, lekin sharafli vazifani ham zimmasiga oladiki, bu jamiyat vakillarining har biriga taalluqli bo'ladi. Shu yo'sinda nazariyalar yara tildi. Fan nazariyalaming amaliyotga tatbiq etish yo'llarini ham ko'rsatib beradi. Fan insonga tabiat va jam iyatning haqiqiy m anzarasini yorqin ifodalab beradi. Ushbu m anzara esa fan taraqqiy qilgan sari tobora to 'laro q inson ongida aks etaveradi. Fan san’atdan tubdan farq qiladi. S an ’atda fantaziya, badiiy siymolar, biror hodisani o'ylab chiqish kabilar mavjud. Fanda esa bunday holatlarga o 'rin yo'q. C hunki fan borliqni qonuniyatlar asosida aniq tizimlarga asoslangan holda ifodalaydi. Fan ishlab chiqarishni rivojlantirishda asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi. O 'z navbatida, ishlab chiqarishning rivojlanishi fan taraqqiyotiga turtki beradi. Ishlab chiqarishda va jamiyat hayotida fanning rolini oshib borishi tabiiy hoi bo'lib, u to'xtovsiz rivojlanish xususiyatiga ega. D em ak, fan b o 'lm asa, d eh q o n ch ilik va chorvachilik, sanoat, transport va energetika, inform atsion jarayonlar va m adaniy vositalar bo'lm as edi. Bundan tashqari fanning rivojlanishi analiz sohalarini boyitadi, kengaytiradi. Falsafaning ilmiy ijoddagi va/ifalari Falsafa fani fanlar ichida eng qadimiydir. Qolgan fanlar nisbatan yangidir. A na shu fanlarning ham o'zlarining metodologiyasi bor. M asalan, biologiya fani hozirgi paytda juda ko'p tarm oqlarga ega. Shu ta rm o q la r u ch u n darvinizm fani m etodologiya deb hisoblansa, geom etriya fanlari uchun Yevklid, fizika fanlari uchun Eynshteyn ta ’lim oti, mexanika fanlari uchun N yuton ta'lim o ti, algebra uchun al - Xorazmiy ta ’limotlari metodologiyadir. Bu metodologiyalar m a’lum davrlarda paydo bo'lib, rivojlanib o'zgarib borgan. Fanlar tarixida shunday bir metodologiya borki, u o'zgarm asdir. Bu falsafadir. Falsafa barcha fanlar uchun um um iy m etodologiyadir. D em ak, ilmiy ijod ham falsafaga suyanadi. Z ero, falsafa ijod uchun metodologiyadir. Falsafaning gnoseologik vazifasi bu — ilmiy bilish jarayonini asoslab berishdir. G noseologiya ijod jarayonini subyektning faol, m utlaq m aqsadga yo‘naltirilgan faoliyati, deb e ’tirof etadi. Ana shu faoliyat orqali subyekt ijtim oiy aham iyatga ega bo'lgan yangi yutuqlam i keltirib chiqaradi. Shaxsni ta lan t va qobiliyatini, ilmiy salohiyatini ro ‘yobga chiqarishga yordam beradi. Demak, ijodni falsafa bilan bog‘lab tushuntirsak, ijod deganda, avvalo, ilmiy falsafiy yondashilgan jiddiy va mubim, inson faoliyati uchun zarur b oigan obyekt sirlarini ochish tushuniladi. Ijodni to ‘g‘ri y o ‘lga yo'naltiruvchi m etodologiyaning o ‘zi ilmiy bo‘lishi kerak. Bu falsafaga oid. M asalan, m arkscha-lenincha falsafaning b a ’zi to m o n lari n o to ‘g ‘ri b o ‘lib chiqdi. Sababi, bu falsafa fanni dinga qarshi q o ‘ydi. F an n i sinfiylashtirib uni sotsialistik va kapitalistik yo‘nalishlarga b o 'lib tashladi. Fanni b ir yoqlamalikka olib bordi, y a’ni fanni faqat ish chilar va d ehq on lar foydasiga, aniqrog'i kom m unizm g‘oyasiga b o ‘ysundirm oqchi bo‘ldi. Haqiqatda esa falsafa tabiat, jamiyat, inson tafakkuri uch u n nazariy va am aliy jihatdan xizrnat qilishi lozim. D em ak, falsafani ijod uchun eng um um iy, maxsus tom onlarini hisobga olgan holda, uni hayotga tatbiq eta bilish kerak. Falsafa b arch a ijod turlari uchun asosan to ‘rtta vazifani bajaradi: 1. Ijod turlarini nazariya bilan qurollantiradi, ya’ni ijod turi qaratilgan obyekt h aqida o ld in d an m a’lum m azm un va m ohiyatga ega b o ig a n fikrni o ‘rtaga tashlaydi. ljodkom i izlanishga chorlaydi. 2. Eng um um iy m etodologiya sifatida ijod turlariga xizmat qiladi. Ijodning xususiy m etodlarini boyitib boradi. X ulosalam i yanada ilmiy bo'lishini ta ’m inlashga harakat qiladi. 3. Ijod ja ra y o n id a izlanuvchini u yoki bu d unyoqarash bilan shakllantiradi. Ijod qiluvchining tafakkur darajasini kengaytirishga yordam beradi. 4. Ijo d n in g m illiy va u m um insoniy qad riyatlarg a e ’tib o rin i kuchaytirishga yo‘naltiradi va boshqalar. Bu sohalarning barchasi falsafiy bilish jarayoni bilan b o g ‘langan. Falsafaning bilish sohasidagi vazifasi h am diqqat e ’tibordan chetda qolmasligi kerak. Sababi, bilish jarayonisiz ijod amalga oshmasligi bizga m a ’lum. Bilish orqali inson haqiqatga erishadi. D em ak, falsafa, falsafa p r e d m e tin in g o ‘z in i h am t o ‘g ‘ri yoMga b o sh la y o lish lo z im . T ek sh irilay o tg an yoki m ulo h aza yu ritilayo tg an obyektnin g tu rli to m o n lari xususiyatlarini, m azm u n m ohiyatini to 'liq , ongli, har tom onlam a bilish ijodning hayotiyligini ta ’minlaydi. Falsafa ijodkorni ijod orqali tubdan, yangi bilim ga ega b o ‘lishga chorlaydi. M utlaqo n o a n ’anaviy tafakkur usuli bilan qurollanishga, obyektga nisbatan o ‘ta ongli subyekt sifatida e'tib o rn i qaratishga m ajbur qiladi. Bu esa ijodkorning faoliyatini yangi bosqichga ko‘taradi. Xulosa qilib aytganda, falsafa ijod jarayonida o ‘zining qonun va kategoriyalari orqali ilmiy tadqiqotlam ing tuzilishi, uslublari vositalari va barcha jarayonlarini anglashda yordam berish bilan birga ijodkorning faolligini oshiradi. Obyekt m azm uniga qarab fikrlashni m aqsad qilib q o ‘yadi. Tayanch tushuncha va iboralar: Ijod turlari, ijod, gilozoizm , ilmiy ijod, inson faoliyati, fanlar klassifikatsiyasi. Mavzuga oid savollar 1. Ijod tushunchasiga ta ’rif bering. 2. Ijod qilish qaysi davrlarga borib taqaladi? 3. Ilmiy ijod tushunchasi nim a? 4. F an va ijodning aloqasi va o ‘zaro ta ’sirini tushuntiring? 19 I l l bob. Falsafa va fan tarixida ijod muammolarining ishlab chiqilishi M isr, Kichik Osiyo, Qadimgi Gretsiyada ilmiy-falsafiy ijod tizimlarining paydo bo‘lishi Qadimgi Misrda quldorlik davlati Ь аф о etilgan edi. Qullar mehnatidan foydalanib suv chiqarish inshootlari, piram idalar, saroy va koshonalar qurilgan. Bizning eram izgacha IV mingyillikning oxiri — III m ing- yillikning boshlarida quldorchilik bu m am lakatda o ‘zining eng yuqori c h o ‘qqisiga k o ‘ta rild i. A na shu d av rla rd a M isrda b irin c h id a n , astronom iya, kosmologiya, m atem atika fanlarining paydo b o ‘lishiga birinchi qadam lar q o ‘yilgan edi, ikkinchidan, shu davrlarda afsonaviy qarashlar shakllana boshlagan edi. Shu sababli bu davrda, ushbu m am lak atd a falsafa fani ijtim oiy ongning shakli sifatida h am shakl langan edi. Qadim gi dunyo xo'jaligini yuritish uchun bilim va am aliyot talab qilinardi. Nil daryosining suvini pasayib-ko‘tarilib turishi astronom iya fanini rivojlantirishga olib kelgan b o is a , dehqonchilik 'sohalarini boshqarish esa am aldorlar faoliyatiga borib taqalar edi. X o‘jalik yuritish ishlari faoliyatini olib borish aniqroq kalendarni talab qilar edi. Bu esa Quyosh va Oy, yulduzlar sistem asi bilan bo g ian g an d i. Bulam ing b arch asi ilm iylikni, bilishni ta q o zo etar edi. Ijo dn i zaruriyatga aylantirgandi. Natijada m atem atika, algebra va geometriya paydo bo'ldi. Jum ladan, Bobilliklar 60 daqiqalik yozma vaqtni ijod qildilar. Bu yozma vaqt orqali hisob-kitob qilish hozir ham (bir soat — 60 daqiqa, 1 daqiqa — 60 sekund) aham iyatini yo‘qotgani y o ‘q. Fazodagi y o ru g iik tarq atuv ch i jism lar faqat y o ru g iik tarqatib qolm asdan balki olam ning ijod m anbayi sifatida ham e 'tiro f etildi. Bu esa afsonaviy xudolam i ijod qilishga asos b o ia boshladi. Bobilliklarning fikricha, «Oy xudolarning otasi» hisoblangan. Q adim gi M isrdagi m adan iy at insoniyat tarix ida eng qadim gi m adaniyat hisoblanadi. G ero d o tn in g yozib qoldirishicha, yilning davomiyligi, ya’ni uning 365 kunligi ham Misrda ijod qilingan. Ayniqsa, 20 geom etriya sohasida ijod qilingan kashfiyotlar insonlam i hozir ham lol qoldirib kelm oqda. Jum ladan, piram idalar o ‘lcham larining haqiqiy ilm iy lig i, y a ’ni k v a d ra tla r, u c h b u rc h a k la r, t o ‘g ‘rib u rc h a k la r, trapetsiyalar, doiralarning o ‘lcham lari fikrimizni asoslaydi. D em ak, o ‘sha paytlardayoq ijod qilishda maxsus uslublar ishlab chiqilishi natijasida ijod uch un sharoit yaratilgan. M a’lum m a’noda nazariy bilim lar talab qilingan. D iniy sohalarni va afson alam i falsafiy tahlil qilish zarurati paydo b o ‘lgan va falsafa fani ham taraqqiy qila boshlagan. So‘ngra afsonalami diniy jihatdan emas, falsafiy tahlil qilish kuchliroq o ‘rin ola boshlagan. Bu esa o ‘sha paytda yashagan insonlardan bilim va ijodni talab qilardi. M asalan, “Arfist q o ‘shig‘i’’ adabiy m anbasida diniy afsonaviy sohalar ta n q id qilinib, vafot etgan inson u dunyo dan xabar bera olmasligi, qaytib kelmasligi, shu sababli yer ustidagi hayotning qadriga yetish k erak lig i h a q id a m u lo h a z a la r y u ritilg a n . Bu ijo d n in g o d d iy k o ‘rinishlari edi. Eram izgacha b o 'lg an , ya’ni A ntik dunyo deb ataluvchi davrlarda G retsiyada ham izlanish, ijod yuqori c h o ‘qqiga ko'tarilgan. Falsafa fan sifatida eram izdan aw alg i V II-V I asrlarda G retsiyada shakllandi. Ayniqsa, Aleksandr M akedonskiy im peratorlik qilgan davrlarda falsafa ravnaq topa boshlagan. Download 40.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling