T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I
Download 40.61 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sharq Renessansi (IX — XIV asrlar) 0 ‘rta Osiyoda yangi fanlarning vujudga kelishi va rivojlanishining namunasi sifatida
- Muhammad ibn M uso al-Xorazmiy
- Forobiy Abu N asr Muhammad
- Abu Rayhon Beruniy
- Abu Ali ibn Sino
- M irzo Ulug‘bek
Zardushtiylik. “Avesto” Zardushtiylik dini eram izgacha VII-VI asrlarda shakllangan. Unga Zardusht ismli allom a asos solgan. Ba’zi bir m ualliflar esa Z ardushtni X orazm da, b a ’zilari esa Ozarbayjonda tug‘ilgan, deb fikr yuritishadi. Zardusht qayerda tu g ‘ilishidan q a t’i nazar, uning ta'lim oti ibtidoiy jam oa davrining oxiri, quldorlik jam iyatining boshlanishida din sifatida shakllangan. Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»da keltirilgan fikrlar m ulohazam izni tasdiqlaydi. Bu din 0 ‘rta Osiyoda islom dini tarqalishidan so‘ng ham b a ’zi joylarda birm uncha vaqtga qadar saqlanib qolgan. M uqaddas kitob eram izgacha VII asr oxiri VI asr boshlarida yaratilgan. Undagi asosiy g ‘oyalar «Tavrot» va «Q ur’on»da keltirilgan fikrlarga yaqindir. Zardushtiylikni qadim davrdagi diniy aqidalar, deb tushunish unchalik to bg ‘ri bo'lm ay, balki uni o ‘sha davrning hukm ron mafkurasi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, falsafiy qarashlari, deb tushunish kerak. U ning nazariy asosi - «Avesto» xulosalari shundan dalolat 57 beradiki, zardushtiylik fikrlari kitob yozilishidan oldingi ko‘p ming yillik tajriba va hayot, turm ush tarzlarini umum lashtirish sifatida yuzaga kelgan. «Avesto»da afsonaviy fikrlar bilan birga insonlarning hayotiy tajribalari ham o ‘z aksini topgan. Bu m uqaddas kitob qadim asrlarning tarixi va rivojlanishini, iqtisodiy-ijtim oiy holatini, falsafasi, tili, yozuvi, xalq og‘zaki ijodining m anbasi sifatida ham qadrlidir. Ayniqsa, undagi falsafiy jih atlar kishini hayratga soladi. U 21 ta kitobdan iborat, am m o ularning k o ‘pchiligi y o ‘qolib ketgan. U ning eng qadim gi nusxasi 1324 yilda k o ‘chirilgan b o ‘lib, K opengagenda saqlanadi. «Avesto» qadimgi E ron tillari guruhidagi tillarning qadimgi yodgorliklaridandir. U ndagi in s o n la rn in g o rz u - u m id la ri, yaxshilik va y o m o n lik o ‘rtasid ag i m unosabatlar diqqatga sazovordir. K itobning asosiy m azm uni insonlarning xudoga m urojaat etib, iltijo qilishlariga b ag ‘ishlangan. X udodan tinchlik, chorva m ollari, yaylovlar, sug‘orish m aydonlarini tilaganlar. K itobda A xuram azda xudolik qiyofasidan chiqib, adolatli shoh qiyofasiga o ‘tishi tasvirlangan. U adabiy yodgorlik sifatida insonlarning m a’naviy qiyofasini juda jiddiy tasvirlagan. «Avesto»da m ehnatsevarlik, insonparvarlik, botirlik, jasurlik, va tozalik, m oddiy to 'k in -so ch in lik uchun kurash kabilar tilga olinganki, ular inson m a ’naviyatini k o ‘tarishga qaratilgan edi. O qilona turm ush tarzini, uning m a'n av iy hayotini, insonning dunyoqarashi va axloqiy fazilatlarini o ‘zida jiddiy ifoda etgan. Axloqiy qarashlarda insonning burch i, m a'naviy pokligi targ ‘ib qilingan. Ayollarga h u rm at ko‘rsatish alohida ta ’kidlangan, tozalikka rioya qilish, suvlar, tabiat m ahsulot- larining toza tutilishi kabi jih atlar borki, ular insonlam i m a'naviy yuksalishga da'vat qilgan. K itobning diqqatga sazovor yana bir tom oni borki, un da jism oniy va m a ’naviy jaray on lar uch davrga b o ‘linib berilgan. Birinchi davr: bu eng qadim gi davr hayotini ifodalaydi. U nda yaxshilik ta n tan a qilgan. Y o ru g iik va insoniy xislat, saodat h u k m ro n b o ’lgan. Ikkinchi davr: bu hozirgi davr b o ‘lib, unda kurash davom etadi. U chinchi davr: kelajakdagi hayot. Bu davrda insonlar aql-idroki bilan badavlat b o ‘lib yashaydilar. Yaxshilik yengadi, jaholat chekinadi. K itobdagi A xrim an xudosi y om onlik xislatlarini ta rq a tad ig an xudodir. 58 T a ’kidlash lozimki, kitobda dehqonchilik va chorvachilik sohalariga katta e ’tibor berilgan. Jum ladan, kitobda “dehqonchilikning foydasi haqida»gi bo 'lim d a shunday fikr bor: “ M oddiy olam ni, haqiqatni yaratuvchi zamindagi eng m uhtaram manzil qaysi? nim adir?” ,- degan savolga yaxshilik xudosi A xuram azda shunday javob b erad i:-“ Inson uy tiklab, olovga va oilasiga, xotini va farzandlariga o ‘rin ajratib bersa, yem -xashagi ko‘p b o ‘lib, chorva va itlari to ‘q yashasa, uyida noz- n e ’m atlar m uhayyo b o ‘lib, xotin va farzandlari farovon yashasa, uyida e ’tiqodi sobit, olovi alangali, boshqa narsalari ham m o i- k o ‘1 b o ‘lsa, u manzil m uhtaram dir. Kimki o ‘ng q o ‘li va so‘l q o ‘li bilan yerga ishlov bersa, m ehnat qilsa zamin rahmatiga musharraf bo‘lajakdir». Yoki «kimki g‘alla eksa olijanobdir. G ‘alla ekkan kishi ezgulik urug‘ini sochadi. A xuram azda e ’tiqodni kuchaytiradi, e ’tiqodni m ustahkam - laydi». D em ak, bu ishlam ing bajarilishi bilan insonlar yovuz kuchlardan xalos b o ‘ladi. D evlam i m a g iu b etadi. Yuksak m a’naviylik zardushtiylik falsafasi b o 'y ich a jaholatning, yom onlikning oldini olishdir. U ndagi qadimgi m editsina, fazo to ‘gfri- sidagi, astronomiya va falsafaga oid nodir fikrlar inson qalbini yorug‘likka chorlaydiki, bu y o ru g iik , albatta, yaxshilikka olib boradi. Bular O 'rta Osiyo xalqlarining falsafiy — ijodiy tafakkurini qadim - qadim larga borib taqalganidan dalolatdir. 0 ‘rta Osiyodagi X orazm, S o ‘g ‘d iy o n a , A fro s iy o b , S h o s h h u d u d la r i d a d e h q o n c h ilik , hunarm andchilikning rivojlanishi olam , dunyo to ‘g ‘risidagi fikrlaming takom illashishiga turtki b o ‘lgan. Bu yerlarda turm ush va til jihatidan h am bir-biridan farq qilm agan turli qabilalar va elatlar: massagetlar, xorazm iylar, so‘g ‘dlar, parfiyaliklar va boshqa xalqlar yashagan. Bular ko'chm anchi chorvadorlar ham da allaqachonlar o ‘troq dehqonchilikka o ‘tgan aholi edi. So'ngra birlashib, hozirgi zam on 0 ‘rta Osiyo xalqlarini vujudga keltirganlar. Tarixga qanchalik kirib borilsa, bir m anbadan kelib chiqqan xalqlarning bir-biridan farq qiladigan belgilar shunchalik kam ayib boradi. X orazm , So‘g ‘diyona, Afrosiyob aholisi o ‘rtasidagi nisbat h am shunday. G rek tarixchisi Strabon Baqtriya, So‘g ‘diyona, E ro n , M idiya aholisining tili ham birligini ta ’kidlaydi. U zoq tarixiy jaray o n davom ida qadimgi E ron tillari guruhidagi tillar zam inida keyinchalik tojik, fors va boshqa tillar shakllanganligi kabi qadimgi 59 turkiy tillar g uruhidagi tillar zam in id a o kzbek, uyg‘ur, tu rk m an , qirg‘iz va boshqa turkiy tillar vujudga kelgan. Eron tillari guruhidagi til, asosan T ojikiston hududidagi aholining tili b o ‘lib qolgan. Bu til asrlar m obaynida Farg‘ona, S o'g'd va X orazm da ham saqlanib qolgan. X orazm yozuvi orom iy yozuvlarning eng qadim gi xususiyatlarini saqlab qolgan yozuvlardandir. D em ak, yozuvga ega boMgan X orazm , So‘g‘diyona, Afrosiyob xalqlari ijodi va falsafasi qadimgidir. Bu tillarda so‘zlashgan xalqlar diniy va materialistik qarashlam i o'rtaga q o ‘yganlar. Yaxshilik va yom onlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, yaratuvchilik falsafasiga e ’tiborni qaratganlar. S o‘g ‘d, X orazm va boshqa joylarda y e tis h g a n o lim la r s a y y o r a la r n i, y u ld u z la r n in g tu r k u m la r in i o ‘rgang anlar. U larga n o m la r b erg an lar. B urjlarni an iq lag an lar. G oroskoplar tuzganlar. Fizika, m atem atika, falsafa va tibbiyot sohasida ijod bilan shug'ullanganlar. 2001- yil o k ta b r o y in in g o x irid a m u q a d d a s kito b «Avesto» y aratilg an lig in ing 2700 yilligi b u tu n d u n y o d a keng n ish o n lan d i. Bu ta d b ir ajd o d larim izg a b o ‘lgan h u rm at va e ’tib o rn in g am aliy ifodasidir. Sharq Renessansi (IX — XIV asrlar) 0 ‘rta Osiyoda yangi fanlarning vujudga kelishi va rivojlanishining namunasi sifatida Fan taraqqiyotida IX-XII asrda yashab ijod etgan mutafakkirlaming ijodi m uhim o ‘rin tutadi. U larning b a ’zilari haqida fikr yuritam iz. Muhammad ibn M uso al-Xorazmiy (787- 847) ilm -fan rivojiga ulkan hissa qo'shgan. Astronomiya, m atem atika sohalariga oid ko‘plab asarlar yozgan. Xorazmiy xalifa M a'm un rahbarligida “ D onishm andlar u y i” da ishlagan. U ning “ A l-jabr val m u q o b a la ” asari, ayniqsa, m ashhurdir. Bu asar G ‘arb va Sharq olim lariga algebra fanidan dasturulam al b o ‘lib xizmat qilm oqda. X orazm iyning “A stronom ik jadvallar” , “ Q uyosh soati to ‘g‘risida risola ” , “ H ind hisobi haqida risola” , “Tarix b o ‘yicha risola” , “ M usiqa bo'yicha risola” , “Zij ” kabi asarlari ilmiy-falsafiy ahainiyatga ega. Bu asarlar Xorazmiyning buyuk m atem atik, um um an qom usiy allom a ekanligidan dalolatdir. T o ‘g ‘ri, Xorazmiy aynan falsafaga oid maxsus asar yozmagan b o isa -d a , am m o 60 uning m atem atika, geom etriya, astronom iya, geografiya, tarix va m usiqa ilmiga oid asarlarida ilmiy isbotlangan falsafiy fikrlar, g'oyalar, nazariy ta ’lim otlar son-sanoqsiz. H am yurtim iz o ‘zining bu asarlari bilan dunyo ilmining rivojiga beqiyos hissa q o ‘shgan edi. 0 ‘rta Osiyo xalqi boy m oddiy, m a ’naviy, falsafiy tarixga ega. Bu o ‘lka eram izning boshlaridayoq qishloq xo‘jaligi, shaharlari rivojlangan zam in edi. Yevropa va sharq mamlakatlari bilan savdo, madaniy aloqalar o ‘rnatilib, hunarm andchilik taraqqiy etgan edi. Forobiy Abu N asr Muhammad (870-950) Sirdaryo b o ’yidagi Forobda keyin Damashqda bilim oldi. U yirik tilshunos, mantiqshunos, m atem atik, ximik, m edik, psixolog, etnik, m usiqashunos edi. G rek m adaniyatini yaxshi bilgan. T abiatshunoslik va ijtimoiy fanlarda ijod qilib ilg‘o r fikrlarni ilgari surgan. Forobiy A rastudan keyingi, ikkinchi ustoz b o ‘lib tanildi. U A rastu asarlarini to ‘g ‘ri taijim a qilgan yirik faylasuf. A rastuning “ K ategoriyalar” , “A nalitika” , “ P oetika” kabi asarlarini taijim a qildi. 0 ‘zi esa bir yuz ellikdan ortiq asar yozgan. Asarlari yo'qolgan b o ‘lishiga qaram ay, ulardan bir qanchasi bizgacha yetib kelgan. U larda m etafizikani sharhlash, “ E h sonul-ulum ” falsafa, tibbiyot, m atem atika, m antiqshunoslik, tilshunoslik, siyosatshunos- liklarga oid fikrlar berilgan. A ynan “ M usiqaning ulug‘ kitobi” “As- siyosat al m adaniyat” , “ Fanlarning kelib ehiqish risolasi” kabi asarlari bizgacha yetib kelgan. U moddiy dunyoni moddiy obyektlar sifatida anglaydi va Arastuning progressiv qarash in i m istikadan ozod qilishga u rin d i, progressiv fikrlarni targ'ib qildi. Olim tab iatd an tashqaridagi kuchga ishonadi va uni massa, sifat, xususiyatga ega em as, deb tushunadi. Forobiy ijodida m aterialistik tendensiya kuchli. U m ateriyani inkor etm aydi, uni birinchi asos, deb biladi. U ning fikricha suv, havo, olov, osm on, yerdagi narsalar q o ‘shilib boshqa predm etlar paydo bo'ladi. O sm on jismi ham shun dan paydo b o ig a n , deydi. D em ak, Forobiyning ijodida, olam da materiya va shakl bor, lekin ular teng. Bu yerda uni fanda, falsafada A rastudan ilgarilab ketgan, deya olamiz. Arastu shakl birlamchi, materiya ikkilamchi, degan bo‘lsa, Forobiy esa materiyaning harakati obyektiv, zero m ateriya obyektivdir degan xulosaga kelgan. U m oddiylik olam ning harakat m anbayi, olam dagi narsalar o ‘zgarishda, harakatning sababi turli m oddalam ing birikishida, - deb ko‘rsatadi. 61 U n in g fik rich a, m o dd iy ele m c n td a n tashkil to p g an n arsalar o ‘zgarm aydi, yangisi vujudga kelm aydi, yo'qolm aydi. U moddiy olamni, harakat va o ‘zgarishda bo'lgan narsalarni quyidagi qism larga bo'ladi: 1) osm on jism lari; 2) m inerallar; 3) o'sim liklar; 4) hayvonlar; 5) insonlar. Bular sifat jihatid an farq qiluvchi cheksiz hodisalardir. Sifat o'zgarishining sababi, materiya deb biladi. Bu stixiyali dialektika va sodda m aterializm dir. Forobiy bilish nazariyasida ham progressiv fikrlarni ilgari surgan. O dam , uning sezgisi aqldan ilgari paydo b o ‘lgan, aql esa m oddiy olam m ahsulidir. Inson hayvondan aqli bilan farq qiladi, deydi. Inson bilishi sezishdan aqliy bilish ta fa k k u r ig a c h a k o ‘ta rila d i, d ey d i. Bu - b ilish n a z a riy a sid a g i m aterializm dir. Forobiy inson bilimi m oddiy dunyo sirini yorita olmaydi, deb fikr yuritdi. Forobiy jon va tana haqidagi masalada to ‘xtalib jo n chiqishi bilan tan o ‘ladi, deydi. S hunday qilib, Forobiyning ijodida o ‘z zam onasining ilg‘o r fikrlari m ujassam dir. 0 ‘rta Osiyo m utafakkirlaridan yana biri Abu Rayhon Beruniy (973- 1048)dir. U katta qom usiy olim hisoblanadi. O 'zining tabiiy bilim lar sohasidagi yutuqlari bilan fan tarixida ch u q u r iz qoldirgan. O lim yil hisobini, kalendarni ishlab chiqqan. U ning “ H in d isto n ” asari esa falsafa, geografiya, astronom iya, m ineralogiyaga oid. M utafakkirning fikricha, materiya bor narsalarni o'zgartiradi, shaklni yaratadf. Materiya tafakkurning ham asosi hisoblanadi. Kishining bilish im koniyatiga ishonadi, diniy xurofotga ehtiyotkorlik bilan yondashadi. M ateriya b archa narsaning asosi, uningcha, ham m a narsa o ‘zgaradi, o ‘sadi, vujudga keladi, halok b o ‘ladi. Bu tabiiy jarayon. M ateriya yaratuvchi xususiyatga ega, deydi. 0 ‘sha davrning buyuk m utafakkiri, Abu Ali ibn Sino (980-1037) Buxoro yonidagi Afshona qishlog‘ida, Som oniy N uh ibn M ansur saroyining am aldori oilasida tug‘ilgan. Bu davrda 0 ‘rta Osiyoda arablar hukm ronlik qilgan davr edi. Lekin und an keyin bu yer markazga aylandi. F an, m adaniyat rivojlandi. Ibn Sino tabib, farm akolog, ad ab iy o teh i, xim ik, astro n o m , faylasuf, etnolog sifatida boshqa fanlarning ham rivojiga salmoqli hissa q o ‘shgan olim. 500 dan ortiq asar yozgan. Ulardan 60 tasi bizgacha yetib kelgan. Asarlari O'zbekiston F anlar A kadem iyasi sharqshunoslik institutida saqlanadi. Abu Ali ibn Sinoni qadim davrdagi G ip p o k rat, G alen, Arastu bilan yonm a-yon 62 qcVyadilar. U ning “ Kitob al-qonun fit tib" asari tabiblarga q o 'llan m a b o iib keldi va kelmoqda. Undan XVI11 asrgacha anatomiya, fiziologiya, terapiya, diagnostika, profilaktika, farm akologiyadan ensiklopediya sifatida fo yd alanild i. Bu asar, lo tin tilida L ion, Rim , N eap o l, Venetsiyada 30 m artadan ortiq nashr qilingan. U tabiiy fanlar bilan din orasidagi m unosabatda xolislik b o ‘lishini talab qiladi. Ibn Sino a n ato m iy a b ilan yashirin sh u g ‘u llan ad i, bem orlam i davolaydi. U kishidagi ruhiy holat organizmga, uning ahvoliga bog‘liqligini, ruhiy faoliyatni bilish uchun biologik jarayonni va asab tuzilishini yaxshi o ‘rganish kerakligini, shuningdek, dam olish, sayohat, jism oniy tarbiya, ob-havo va profilaktika jarayonlari inson salom atligiga z a ru r ekanligini k o 'rsa td i. H ali m ikroblarni aniqlashdan oldin, suv orqali kasallik tarqalishini aniqladi. U nazariya va amaliyot birligi masalasiga e’tibomi qaratdi. Tabiatni o'rganish sohasida vulqonlar, to g ‘lar borasida, ularning harakatlanishi haqidagi ilmiy falsafiy fikrlam i bildirdi. Ibn Sinoning falsafiy, ilmiy ijodi tabiiy qarashlari bilan b o g iiq asarlari «Kitob ash shifo», «D onishnom a», «Najot» kabilardir. LJ fizika (tabiat to ‘g ‘risidagi fan), logika (tabiat va insonni bilish yo'llari), m etafizika (borliqni bilish to ‘g ‘risidagi), falsafa borliq xususidagi fanlardir, deb e ’tiro f etdi. Ibn Sino bu sohada Arastu izdoshidir. U A rastuning n o to ‘g ‘ri qarash larin i qabul qilm asdan o ‘z fikrlarini rivojlantirdi. O lam m angu yaratilgan, deb tushuntirdi. Mangu materiya m avjud, b u y u m la r m ateriy ad an paydo b o 'la d i. M ateriya borliq m anbayidir. Shakl materiya bilan aloqadadir, deydi. Arastuning mavhumlik shaklini rad etdi. Ibn Sino bilish nazariyasida m aterialistik qarashlarni ilgari surgan. U ning fikricha, aql faol kuch, bilish qurolidir. Inson tajribasini birinchi o ‘ringa qo'yadi, tushuncha keyin keladi. M oddiy dunyo birlam chi, tushuncha ikkilamchi. Inson aqli uzoq davr davom ida m ehnat orqali, hissiy qabul qilishi orqali yuzaga keladi. U Arastuning m antiq fanini asosladi. Ibn Sino falsafasida ichki qarama-qarshiliklar ham uchraydi. Ilohiyot moddiy olam ishiga aralashmaydi, u obyektiv qonun asosida rivojlanadi. Fazoda b o ‘shliq yo'q, fazo materiya xususiyati, moddiy olam harakatda, materiya bilan harakat bog‘langan, vaqt ham narsaga bogiangan, ulami ajratish m um kin em as, deydi. 63 Ibn Sinoning ijtimoiy-siyosiy qarashlariga to ‘xtalsak, u adolatsizlikka q arsh i kurash gan. U n in g c h a , ru h o n iy lar ham , davlat arboblari, adabiyotchilar, harbiylar h am aniqrog‘i, h ar kim o ‘z o ‘rnida b o iish i zarur. Bu fikr o ‘sha davr ijtim oiy ziddiyatlaridan kelib chiqqan fikrlar b o ‘lsa, ajab emas. Ibn Sinoning ja h o n m adaniyati va fani rivojidagi o ‘rnini nazarda tu tib tavallud topganligining 1000 yilligi (1982- yilda) o ‘tkazildi. Shunday qilib, falsafa tarixida 0 ‘rta Osiyolik m utafakkirlar alohida o ‘ringa ega. T em uriylar avlodiga m ansub b o ‘lgan Shohruh M irzoning o ‘g ‘li — M u h am m ad T arag‘ay - M irzo Ulug‘bek (1394-1449) falsafa, ilm - fan taraqqiyotiga beqiyos hissa q o ‘shdi. U yoshligidanoq o ‘z davridagi ilm -fanga qiziqqan. O lim lar, shoirlar, san ’atkorlar, diniy ulam olar, allom alar davrasida b o ‘lib, ilmiy bahslarda qatnashgan va ilhomlangan. Q iyin va m u rak k a b , z id d iy atli sh aro itd a y ash ag an U lu g ‘bek m am lakatning siyosiy va iqtisodiy hayotini boshqarish bilan bir qatorda ilm iy ijod bilan shug‘ullangan. Olim larga rahbarlik qilgan. 0 ‘z ustida tinm ay ishlagan, ijod qilgan. Ilmiy-falsafiy tafakkum i rivojlantirgan. U o ‘z faoliyatida falsafa, tarix, m antiq, astronom iya, m atem atika, tabiatshunoslik va h u q u q bilim lari bilan shug‘ullanib asarlar yozgan. Y unon olim laridan A flotun, Arastu, Ptolom ey asarlari bilan tanishgan. U lu g 'bek o ‘tm ish ajd o d lard an , xususan, O lrta Osiyo olim laridan qolgan m adaniy m eros, falsafiy qarashlardan o ‘z ijodida unum li foydalangan. U ning falsafasida aql-zakovatni jan g -u jadallarga, yurt olish, boylik orttirishga em as, adolat bilan hukm surish, m am lakatni obod qilish, ad ab iy o t, ilm -fa n n i rivojlantirish m ark aziy o ‘rinni egallaydi. U lug‘bek o ‘z atrofiga o ‘z davrining «Ailotuni» deb nom qozongan m a sh h u r m atem atik, astronom Q ozizoda Rum iy va taniqli olim lar Ali Q ushchi, M ansur Koshiy, Ali ibn M u ham m ad Biijandiy, M iram C halab iy, G 'iy o s id d in Jam sh id , M u h a m m a d ibn U m ar C h a g ‘niniy kabilarni to ‘plagan. U lug'bek shu o lim lar ishtirokida kengashlar o 'tk azib m atem atik a, astronom iya, geom etriya fanlari yuzasidan tadqiqotlar olib borgan. Obi rahm at soyi yoqasida rasadxona qurdirgan. K obrinib turibdiki, u tabiat m uam m olarini yechish bilan birga diniy e’tiq oddan voz kechm agan. Uning falsafasida m oddiylik va m a ’naviylik m ujassam edi. U lu g ‘bek 1437- yilda «Ziji K o‘ragoniy» risolasini yozib tugatgan. U ning asari hozirgacha olim lar q o ‘lidan 64 tu sh m a y d i. O z rasa d x o n a sid a ijod q ilib, 1018 ta y u ld u zn in g m uvozanatini aniqlagan. M irzo U lu g ‘bek ilm iy k u zatish lar olib borish va m adrasada falakkiyot ilm idan va’z aytish bilan birga m adaniy-m aishiy ishlarga h am jid d iy e ’tib o r bergan. O 'n la b m ad rasa, x o n a q o h , m asjid, karvonsaroylar qurdirgan. O ldinroq boshlangan Bibixonim masjidi, G o ‘ri am ir maqbarasi, Shohi zinda ansamblining qurilishini nihoyasiga yetkazgan. U lug ‘bek h aq id a yuzlab asarlar m avjudki, ularda u donish m an d faylasuf, adolatli sulton, ijodkor ustoz sifatida m adh etiladi. Alisher N avoiyning «Farhod va Shirin» dostonida «Ulug‘bek madhiyasi» degan maxsus bob mavjud. Unda Ulug‘bek zam inda osmon yaratgan olim , deb ta ’riflanadi: Rasadkim bog‘lamish zebi jahondir, Jah o n ichra yana bir osm ondir. Bilib bu nav’ ilmi osm oniy, Ki andin yozdi «Ziji Ko‘ragoniy». Qiyomatga degancha ahli ayyom, Y ozarlar aning ahkom idin ahkom . «Ziji K o‘ragoniy» asari nazariy-kirish qism va to ‘rtta katta bobdan iborat. Birinchi bobida m uallif xitoylar, hindlar, greklar, eroniylar va boshqa xalqlarning kalendarlari bilan tanishib, o ‘z fikrlarini bildiradi. Ikkinchi bobda esa am aliy astronom iya, uchinchi bobda sayyoralar nazariyasi va to ‘rtinchi bobda astrologiya haqida o ‘z fikrlarini bildiradi. Uzoq yillar kuzatish va ilmiy tekshirishlar natijasida Ulug‘bek fazodagi sir-asrorlarni ijod qilishda, yil, hafta va kecha-kunduzlarni belgilashda ulkan yutuqlarga erishadi. 0 ‘zidan oldin o ‘tgan Eratosfen, G ip - parx, Ptolom ey, al - B atonniy, ibn Yunus, N osiriddin Tusiy va boshqa astronom lam ing bu sohadagi yutuqlarini orqada qoldirgan edi. «Ziji K o‘ragoniy» asaridan tashqari, Ulug‘bek, «Bir darajaning sinusini aniqlash haqida risola», «Risola-dar ilmu musiqa» asarlarini ham yozib qoldirgan. U lug‘bek ijodi dunyoviy falsafa bo'lib, jahon tabiatshunosligi, ijtimoiy fanlarini rivojlantirishda m uhim hissadir. 65 |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling