T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I
Ali ibn Abu Bakr ibn Abd ul-Jalil al-Farg‘oniy ar-Rishtoniy al-
Download 40.61 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Abduxoliq G‘ijduvoniy
- Najmiddin Kubro(l
- Tayasich tushuncha va iboralar
- V b ob. IJO DIY JARAYONNI IFODA ETISH SHAKLLARI VA METODLARI M etodologik bilim pog‘onalari. M etodlam ing sifat jihatdan
- Bilishning asosiy tayanchlari va pog‘onalari.
- Bilishning pog‘onalari.
- Biiim hammavaqt ozining ma’lum holatiga ega.
- Odamning bilimli bo‘lish niyali bo‘lsa, aw alo, shu haqda niyati izchil bo‘lmog‘i lozim.
- Bilimdonlik ichki dunyoning
Ali ibn Abu Bakr ibn Abd ul-Jalil al-Farg‘oniy ar-Rishtoniy al- M arg‘inoniydir. U kishi 1123- yilda tu g ‘ilib 1 5 97- yilda vafot etgan. 0 ‘z davrining ilmlarini m ukam m al o ‘rgangan. Ayniqsa, islom dinining asosiy m anbalari Q u r’oni K arim va hadislarni tahlil qilish natijasida Fiqh-islom huquqshunosligi sohasida obro‘- e ’tibor qozongan. Q ur’oni Karimni yod olgan. Hadislarni tahlil qilgan. Samarqand shahiiga ko‘chib borib, o‘sha yerda yashagan. 1149- yilda haj safariga borib islom dinining allom alari bilan m uloqotda b o 'lib, ularning asarlarini m utolaa qilgan. 0 ‘zining «K itobul-m ashoix» («Shayxlar haqidagi kitob») asarida 40 dan ortiq shayxlar va allom alarni tilga olgan. A l-M arg‘inoniyning b iz g a c h a y e tib k e lg a n a s a r la r id a n « B id o y a t a l- m u n ta x iy » («B oshlovchilar uch u n dastlabki t a ’lim »), «Kifoyat al-m untaxiy» (« Y a k u n lo v c h ila r u c h u n tu g a l t a ’lim » ), « N a s h r u l-m a z h a b » («M azhabning yoyilishi»), «Kitob ul-m azid» («llm ni ziyoda qiluvchi kitob»), «M anosiq ul-H aj» («Haj m arosim lari»), «Majma ul-Navozil» («Navozil b o ‘lgan narsalar to ‘plam i»), «Kitob ul-Faroiz» («Farzlar kitobi») va boshqalardir. Ayniqsa, yaratilgan «al-Hidoya» asari islom dini olamida hanafiya mazhabining qoilanm asiga aylandi. Ushbu kitobda islom dinidagi huquqiy m asalalar keng ko‘lam da yoritilgan. Bu kitob hozir ham o ‘z aham iyatini yo‘qotgan emas. C hunki unda inson falsafasiga katta o ‘rin berilgan. Jum ladan, ushbu kitobda nikoh, taloq qilish, qullarni ozod qilish, topib olingan nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak yo'qolganlar, sherikchilik va vaqf mulki, taho rat, nam oz, ro ‘za, zakot va haj kabi m asalalam ing sharhi berilgan. Kitobning birinchi, ikkinchi qism larida yuqoridagilar yoritilsa, uchinchi, to ‘rtinchi qism larida pul, savdo-sotiq, kafolat, q o zilarning vazifalari, guvohlik, d a ’vo, sulh, m eros, sh artn o m a tuzish, tashlandiq yerlam i o'zlashtirish, ovchilik, garovga berish, jinoyatlar xususida, xun to 'lash , vasiyat kabi boshqa m asalalar ham 75 yoritiladi. «Hidoya» kitobi asrlar davom ida m usulm on m am lakatlarida huquqshunoslik bo'yicha m uhim qo'llanm a hisoblangan. O 'rta Osiyoda esa 1 9 1 7 -yildan 1930- yillargacha shariat qozilari bekor qilinib, sovet sud tizim i joriy etilgan paytlargacha rioya qilindi. U shbu kitob 1893- yilda rus tiliga N. P. Grodekov tom onidan (ingliz tilidan) taijima qilingan edi. 1994- yilda «Hidoya» qayta nashr etildi. O 'zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng kitob muallifi B urhoniddin M arg'inoniyga hurm at va e ’tib o r kuchaytirildi. 2000- yilda uning 910 yillik tavallud sanasi nishonlandi. Ijodiy g'oyalarning paydo b o 'lishida Ibn M uso X orazm iy, A hm ad F arg 'o niy, Abu Yazid Bistoniy, M ansur al-X alloj, Abu Bakr ibn M uso al-V o sitiy , A bu R ayh o n B eruniy, A bulqosim F irdavsiy, A bdulla Jafar Rudakiy, Y usuf Bolasog'uniy, Abu Bakr N arshaxiy, Abu N asr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, A hm ad ibn A bdulloh, A hm ad ib n A b d u llo h M arv aziy , A h m ad Y ugnakiy, Y u su f X os X ojib, M ahm ud Q oshg'ariy kabi yuzlab allomalarning xizmati kattadir. Islom dini asosida paydo b o 'lg an tasavvuf ilmi ham diniy ijodning bir nam unasidir. Tasavvuf ilmi yoki sufiylik diniy oqimi VIII asrda arab mamlakatlarida vujudga kelgan. D astlab sufiylar shaxsiy istakdan to 'la voz kechish g'oyasini targ'ib qilganlar. Tasavvuf m usulm on m am lakatlaridagi ijtim oiy taraqqiyotning xususiyatlari bilan bog'liq ravishcta vujudga kelgan. U nda neoplatonizm ta ’limoti, iudaizm, xristianlik, zardushtiylik va ayniqsa buddizm ning ta ’siri bor. Tasavvuf tarafdorlari axloqiy jarayonlarni targ'ib qilib, xudoga yaqin bo'lishni asosiy m aqsad qilib qo'yganlar. Shaxsiy m anfaatdan voz kechishni talab qilganlar. Tasavvuf ham xilma-xil shakl va oqim larga ega. Tasavvuf ijodiyotining asosiy maqsadi, obyekti inson va xudo. Tasavvufda inson 4 ta bosqich orqali kaniolotga erishadi. Birinchi shariat q o n u n la rid ir. S h ariat q o n u n larig a b a rc h a m u su lm o n lar bo'ysunishi kerak. F aqat shundan so'ng ikkinchi bosqich - tariqatga ko'tariladi. Bunda m uridlar o ‘z pirlariga itoat qilishi, o 'z “ m en ” idan voz kechishi shart hisoblangan. Bu bosqichdan o 'tg an lar uchinchi bosqichga — ma’rifatga ko'tariladi. Bunda koinotning birligi xudoda m ujassam bo'lishini, yaxshilik va yom onlikning nisbiyligini aql bilan em as, balki qalb bilan anglash kerak, deyiladi. T o 'rtin ch i bosqich haqiqat. Tasavvufda haqiqatga erishuv sufiylikni «shaxs sifatida tugatib» 76 xudoga singib va natijada abadiylikka erishishi, deb qayd etilgan. Bunga tasavvufchilar m axsus ru hiy va jism o niy h arak atlar (psixofizik), sig‘inish va ibratlar orqali erishadi, ular haqiqiy boylik bu - moddiylik em as, balki m a ’naviylikdir, deydilar. G 'azzoliy tasaw u fn i islom dini bilan yaqinlashtirib, uni keyinchalik rasmiy ta ’limot sifatida tan oUshga yo‘l ochgan. M ovarounnahrda tasaw ufchilik Yusuf Ham adoniy tariqati (X II asr)dan boshlangan. U ndan tashqari, Abduxoliq G ‘ijduvoniy va A hm ad Yassaviy tariqati, X III-X IY asrda N aqshbandiya tariqatlari yuzaga kelgan. U lar ta ’sirida N ajm iddin Kubro, Xoja A hror Vali t a ’lim otlari ham paydo b o ig a n . Sobiq Ittifoq davrida bu ta ’lim otlam i reaksion t a ’lim ot sifatida taqiqlaganlar. B ular inso n lam i jam iyat h a y o tid a n c h e tg a to r ta d i, q iz g ‘in fa o liy a tn i s o ‘n d ira d i, deb tushuntirilgan. Tasavvuf ta ’lim otida Ahmad Yassaviy (1041- yilda tug‘ilgan. Ilmiy adabiyotlarda vafoti 1165-1167- yillar deb k o ‘rsatilgan) ta ’lim oti m uhim aham iyatga ega. Yassaviy buyuk shayx sifatida m usulm onlar o ‘rtasida e ’tib o r qozongan. Rivoyatlarga k o ‘ra, A hm ad Yassaviy payg‘am bardan ortiq u m r k o ‘rishni gunoh deb bilib, 63 yoshida y er-to ‘laga — chillaxonaga kirgan. U m rining oxirini shu ehillaxonada o ‘tkazgan. M avlono X usom iddin Sig‘noqiyning risolasida A hm ad Yassaviy 130 yil u m r k o ‘rgan, deb m a ’lum ot beriladi. A hm ad Y assaviyning s h e ’rlar t o ‘p lam i «D evoni hikm at» deb nom lanadi. «Devoni hikm at»ning yetakchi g ‘oyasi din va tasaw ufdir. A hm ad Yassaviy islom dinining q on un-qoidalari va urf-odatlarm ing yig‘indisi b o ‘lgan «shariat»ni, tasavvuf m ohiyati b o ig a n «tariqat»ni, ishqi-ilohiy-«m a’rifat»ni, xudo va unga erishm oq-«haqiqat»ni targ‘ib qilgan. «D evoni hikm at»da «Ey darvesh, bilgil va ogoh b o ‘lg£ilkim, avval kalimayi shariat, ikkinchi kalimayi tariqat, uchinchi kalimayi m a ’rifat, to ‘rtinchi kalimayi haqiqatni bilm oq kerak. Sufiy bo'lib bu kalimalarni bilmasa sufiy emas» - deyiladi. Ahmad Yassaviyning ijodida diniy olamga g‘arq bo'lish bilan birga tarkidunyochilik birlashib ketgan. Z olim lar qoralangan, kam bag‘allar faoliyati yaxshilik bilan bog'langan. U ning ijodida insonlam i yaxshilikka chorlash, boylikka berilmaslik, m ansabni suiiste’mol qilmaslik g ‘oyalari yetakchi o ‘rin egallaydi. Tasavvuf falsafasi Abduxoliq G‘ijduvoniy (1220- yilda vafot etgan) ijodida ham rivojlantirildi. U ning vasiyatnom asida jam oatga mulozim b o ‘lish unga xizmat qilish m uqaddas vazifa ekanligi uqtiriladi. Allohga 77 yaqinlashishning yo'li shudir, deb k o'rsatad i u. Shu bilan birga, insonlarni chillaxonada hadeb o'ltiravermaslikka, Allohga toat-ibodatni haddan oshirib yuborilmaslikka chaqiradi. M ehnat qilishga chorlaydi. Bir so'z bilan aytganda, uning falsafasi Yassaviy ta ’lim otidan ilg'orroq edi. Tasavvuf falsafasining yirik siym olaridan yana biri Najmiddin Kubro(l 145-1221) dir. Tasavvufdagi K ubroviya ta riq a ti K ubro to m o nidan yaratilgan. U yirik olim sifatida «Jam olning m uattarlari va kam olotning egalari», « O 'nta qonun va qoidalar» nom li asarlam ing m uallifidir. N ajm iddin K ubro ijodida vatanparvarlik, xalqparvarlik, insonparvarlik g ‘oyalari m ujassam lashgan. Shaxsiy faoliyati bilan m azkur sohalarda nam una k o ‘rsatgan. Tasavvuf falsafasi XIV asrda Bahouddin Naqshband (1318-1389) tom onidan rivojlantirildi. Uning ijodi suluki naqshbandiya, deb ataladi. N aqshband taxallus bo'lib, aynan m a ’nosi rnatoga gul-naqsh solishni bildiradi. N aqshband kishilar hayotida xilvatchilik, tarkidunyochilik bilan hayot kechirishni targ'ib qilm aydi, balki bu dunyoda shod va xurram yashash kerak, deya takidlaydi. A m m o bu holat kelajakni, xudoni esdan chiqarishga olib kelmasligi lozim. Uning ta ’limotida «kishi zohirda odam lar bilan, botinda (ichdan) esa xudo bilan bo'lishi kerak» degan fikr yotadi. U ning ijodi insonlarni o 'z q o ‘li bilan,, m ehnati bilan, m ehnat orqali keladigan darom ad bilan kun kechirish, tirikchilik qilish sohalarini yoritib beradi. Islom dini singari tasavvuf ta ’lim otining asoschilari ham insonlarni yaxshilikka, hu r va farovon hayot kechirishga, tinchlikning barqaror b o ‘lishiga undaydilar. Bu ta ’lim otlar V atanim iz hududidagi insonlarni diniy aqidalar orqali insofli bo'lishga chaqirgan. Shu sababli ham ilk o 'rta asrlardagi Vatanim iz m adaniyati Sharq va G 'a rb sivilizatsiyasiga ulkan ijodiy hissa bo'lib qo'shilgan. Turkistonda o'sib-ulg'ayib ijod qilgan yuzlab, minglab olim lar, diniy ulam olar, shoirlar yaratgan asarlardan jahon xalqlari bahram and bo'lib kelmoqda. A yniqsa, diniy ta'lim o tlarn i rivojlantirishga o 'z hissasini qo'shgan ulug' shayxlar, avliyolar xizm atlari benihoyadir. Hozirgi vaqtda ham ulug' allom alarim izning ijodiy faoliyatini hayotga tatbiq etish davom etm oqda. Jum ladan, «Alloh qalbim izda, yuragimizda» deb nomlangan tam oyil O 'rta asrlar diniy faoliyatining davomi desak, xato bo'lm aydi. 78 Bu tam oyilda yurtdoshlarim izning urf-odatlari, ilohiyotga bo'lgan m unosabatlari o ‘z aksini topgan. Tayasich tushuncha va iboralar Q adim gi yozm a yodgorliklar. 0 ‘rxun-Y enisey yodgorliklari, K u sh o n lar, B uddizm , Z ard u sh t, A vesto, R enessans, X orazm iy, Forobiy, Beruniy, Ibn-Sino, Ziji K o'ragoniy, Islom, bag'rikenglik, Im o m -A ’zam , M oturidiy, B u rh o n id d in M arg ‘inoniy, Yassaviy, N aqshband. Mavzuga oid savollar 1. 0 ‘rta Osiyoda falsafiy-diniy dunyoqarashning shakllanishini eslang. 2. Zarshdushtiylik. Avestoda ijod. 3. Sharq Renessansi davridagi ijod. 4. Islom dini va bag‘rikenglikni tushuntiring. 79 V b ob. IJO DIY JARAYONNI IFODA ETISH SHAKLLARI VA METODLARI M etodologik bilim pog‘onalari. M etodlam ing sifat jihatdan xilma-xilligi va rivojlanishi Ijodda bilishning aham iyati beqiyosdir. U ning (bilishning) asosiy m u a m m o la rig a : n arsa va h o d isalar, u la rn in g m a n b alari, tab iat taraqqiyoti bosqichlari, uslub va metodologiyasi, haqiqat, insonlarning biluvchanlik faoliyati bilan am aliy faoliyati o'rtasidagi bog‘lanish kabilar kiradi. Falsafa tarixida bilish m uam m osini hal etishda turli yo'nalishlar bahs yuritib keladilar. Yuqorida biz ularning guvohi boldik. B u la r: m a te r ia liz m , id e a liz m , a g n o s tits iz m , r a ts i o n a liz m , irratsio n a lizm , sensualizm , m o n izm , eklektizm va bo sh qalardir. M asalan, P laton, Berkli, Kant, G egel kabi faylasuflar narsalarning m ohiyatini inson to m o nid an bilish m um kin em as, deb agnostitsizm ( a - m um kin em as, gnozis — bilish, dem akdir) yo‘nalishida bolganlar. D e m o k rit, F rensis B ekon, Jo n Lokk va X V III asrdagi fransuz m aterialistlari esa bilishni borliqning inson ongida aks etishidir, deb ta ’lim beradilar. Y a’ni, bilishda insonlarning amaliy faoliyati hal qiluvchi o ‘ringa ega, deb tushuntirdilar. Bilish m urakkab jarayon b o ‘lib, u bir necha bosqich (pog‘ona)lam i bosib o ‘tadi. Birinchi bosqich bu insonlardagi sezgi faoliyatidir. Sezgi orqali inson narsa va hodisalarni m ushohada qiladi. Sezgilar besh xildir: ko‘rish, eshitish, hid bilish, teri orqali sezish, tam bilish. Sezish, narsa-hodisalami mushohada qilishga bogiiq. Ikkinchi bosqich esa narsa va hodisalarni tafakkur qilish faoliyatidir. T afakkur insonga berilgan oliy n e ’m atdir. Insonlar narsa va hodisalarni o ‘z tafakkuri orqali, ular aniq yoki m avhum bo'lishdan qat’i nazar o ’z miyasida qayta ishlaydilar. Bunda inson fikrlash jarayonida turli tushunchalardan foydalanadilar. Inson m iyasida tushunchalarning paydo b o ‘lishi u yoki bu bilim ning paydo b o ‘lishidir. Bilimning paydo bo‘lishi esa inson ijodi uchun asosdir. Bu bosqich sezish va m avhum fikrlash yordam ida am alga oshadigan asosiy bosqich. Bilishning haqiqiyligi shu bosqichda ko‘rinadi. Demak, 80 am aliyot eng m uhim bosqichdir. Bosqichlam ing har biri m a ’lum vazifani bajaradi. M abodo shu bosqichlam ing birortasi b o ‘lm aganda ijod qilish m um kin em as edi. Ijod jarayonida bosqichlarni bir-biridan farq qilish talab etiladi. Demak, bilishning boshlanishi sezgidir. Chunki u inson ongini tashqi olam bilan bog‘lab turuvchi yagona vositadir. Insonlar sezgi orqali obyektiv olam dan birinchi taassurotni oladilar. Tashqi olam sezgilar orqali insonning o'ziga ham ta ’sir etadi. Shu o ‘rinda ta ’kidlash lozimki, sezgilarning o 'zi ham olam to ‘g‘risidagi bilim im izning boshlanishidir. Shunday ekan, bilish jarayonida sezgilar ham beqiyos aham iyatga egadir. Sezgilar orqali inson tashqi olamdagi narsa va hodisalar haqidagi xususiyat va belgilarni, m azm un va m ohiyatni, tafovutlarni biladilar. Binobarin, ko‘z bilan narsalam ing, hodisalarning rangi, shakli, katta-kichikligi ko‘riladi. Teri sezgisi orqali narsalaming egiluvchanligi, qattiq-yum shoqligi, tekisligi yoki g‘adir-budirligi haqida m a’lum ot olinadi. Eshitish vositasi orqali tovushlarning xilma-xilligini, hid sezish orqali narsalardagi b a ’zi holatlar bilinadi. K o‘rdikki, har bir sezgi organining ham alohida xususiyati bor. Bu xususiyatlar idrok qilish uchun xizmat qiladi. Idrok sezishning m urakkabroq shaklidir. Idrokda siymolar bir-biri bilan bog‘lanib yagona siymo qiyofasiga kiradi. Sezgida alohidalik, idrokda esa mujassamlik taqozo etiladi. Xulosa qilganda, sezgi, idrok, tasavvurlar bilishning birinchi bosqichini tashkil etadi. Bu o ‘rinda faylasuf O m onulla Fayzullayevning diniy i!m va bilim lar haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir. Jum ladan: “ Ilm -bilim dan chuqur va yuqori. Tasavvuf ilmiy bilimni oddiy bilim dan ajratadi. H ar bir narsa haqidagi egallangan axborot bilim b o ‘lishi m um kin, lekin Xudo haqidagi bilim ilm dir, y a’ni keng k o ‘lam da ch u qu r m ulohazalar yuritish natijasida vujudga kelgan bilimdir. Allohni chuqur tushunish, ya’ni avvalgi vaqtdagiga qaraganda ko 'proq, yaqinroq bilish m um kin, lekin uni m utlaq, to ‘la -to ‘kis, butkul bilib b o ‘lmaydi. Hozirgi zam on tili bilan aytganda bilish asim ptotik ravishda rivojlanib boradi. Nega? C hunki avvalo, odam , biluvchi m utlaq yetuk darajaga ko'tarilm aydi. D arhaqiqat, aql esa doirasi chegaralangan bilimda ongning ham ayrim jihatlari nam oyon b o ig a n in i bildiradi?! Shu m a’noda tasavvuf quyidagi xulosa — o ‘xshatishga keladi: bilim — bu bir gilam, t o i a to ‘qilgan gilam. Lekin, u gilam payg'am bar 81 zam onidan keyin shunday taxlanganki, biz faqat uning hoshiyalaridagi k o ‘rinib turadigan bilim larni egallayapm iz, xolos. Tasavvufcha, “ Bilim - Alloh to m o n id an qalblarga in 'o m qilingan jumlalardir. Bilim — shu jum lalam i bir-biridan ajratish qobiliyati. T o‘g‘ri yo‘l — buni qalb bilan sezish qobiliyati” . Bilim — bilishning natijasi ekan, u m antiqqa b o ‘ysunadigan jum la yoki jum lalar tizimidir. Bilimni nobilim ax b o ro td a n ajratish, ya’ni adekvatlikni n oadekvatlikdan ajratish jarayoni bilish vazifasiga kiradi. Shuning uch u n ta ’kidlanadi: bilim ning til bilim i qism i bor. Shu bilan birga, “til b ilim i” dan, “ qalb b ilim i” ajratiladi. Q alb bilim i, avvalo, qalbning o 'zin i bilishdan boshlanadi. Qalbni bilish asosida “voris bilim i” yotadi. “Voris bilim i” dunyo haqidagi tushunchalardir. Shunday qilib dinni tushunish — dastlabki q ad am ,“to ‘g‘ri y o i ” shundan boshlanadi. Bilim haqida gapirilar ekan, sufiy oddiy od am d an farq qiladi. H ar b ir odam bilim don b o ‘lishi shart emas. O ddiy sufiy b o ‘lishi uchun maxsus tayyorgarlikka ega b o ‘lm og‘i shart. Sufiylar q o ‘yilgan maqsadni — odam ni m uk am m al o ‘rganish uch u n Allohga ishonish lozimligini tu sh in g an id an keyin bilishga o ‘tadilar, bilganlaridan keyin xatti- h a ra k a t q ila d ila r, u n d a n k ey in b ilis h n i e g a lla y d ila r, b ilis h n i egallaganlaridan keyin to ‘g‘ri yo'lga chiqib oladilar. U n d an keyin jam iyatda faol qatnashadilar. Ana shundan keyin, odam o ‘z -o ‘zini bila boshlaydi. D em ak, odam o 'zin i bilishi uch u n A llohni bilishi kerak, A llohni bilishi uchu n o ‘zini bilishi kerak. Bu jarayo n cheksiz davom etadi. Bilishning asosiy tayanchlari va pog‘onalari. Tasavvufda bilishning ikki tayanchi bor: 1) Q u r’on — g‘oyaviy yo‘l ko‘rsatkich, 2) Shu k o ‘rsatkich y o rd am id a odam bilim ini oshirib borishligi, m aorifi. D arhaqiqat, tasavvufda bilim , e ’tiqod, n ur tushunchalari bir-biriga aynan yaqin. F. R auzental ta ’kidlaydi: “ Bilimni, aqlni nu r bilan tenglashtirish qadim zam onlardan islomga o ‘tgan” . Bilishning pog‘onalari. A) odam ning xatti-harakati k o ‘r-k o ‘rona emas, balki bilib olingan y o i b o ‘yicha davom ettiriladi. Bilmasdan ish boshlam aslik kerak, deyilgan nazlga itoat qilm oq lozim , B) odam o ‘zini, d o ‘st va dushm anini bilishi kerak, V) Allohni bilishga harakat qilishda Allohning nim a m um kin, nima m um kin emas, deganini esdan chiqarm aslik kerak, nazariy bilim am aliy bilim bilan birgalikdagina m a ’rifatni tashkil qiladi. 82 Biiim hammavaqt o'zining ma’lum holatiga ega. Bilimning o ‘zgarishi holatning o ‘zgarishidir. U yqu — bilimsiz holat. Uyg‘onganda bilim nam oyon bo'ladi. S huning u ch u n gu n o hk or o 'zin i poklaganidan keyingina bilimli, deyish m um kin. 0 ‘lik odam emas, tirik odam bilimli b o ‘ladi. Yoki bilish yordam ida tirilish mum kin. Oddiy odam ning ogoh holatiga qaraganda sufiyning tushi afzaldir. Odamning bilimli bo‘lish niyali bo‘lsa, aw alo, shu haqda niyati izchil bo‘lmog‘i lozim. N iyat qalbdan b o ‘lishi kerak. N iyatni amalga oshirish uchun ruh ixtiyori bilan intilib harakat qilishni talab qiladi. Bilimdonlik ichki dunyoning pokligidir. “ D indorning ichki holati tashqi xatti-harakatiga mos b o ‘lishi kerak” . Nafs kamchiliklaridan xalos qilish niyatini faqat bilim , A llohdan q o ‘rqishgina uddasidan chiqadi. O dam xudoni bilish u ch u n o ‘z - o ‘zini bilishi kerak ekan, o ‘z- o ‘zini bilish o ‘zi haqida axborot yig‘ishigina em as, balki ayni paytda em otsional o ‘zgarib borib порок xususiyatlardan tozalanish, shu yo‘sinda dunyosini boyitib oliy bilishga o ‘tiladi. 0 ‘z -o ‘zini, shuningdek tabiatni bilish — bu od am nin g o ‘ziga, qobiliyatiga, niyatiga, xatti- harakatiga va sharoitiga b o g ‘liq. Bu — A llohni bilishning, oliy bilish y o 'lin in g b ir qism idir. Y a'n i su b stratidir. Shu substratga tab iat bilim laridan tashqari arifm etik bilim lar, huquq bilim iari, h ar xil ilmiy m unozaralar kiradi. O dam o ‘zini bilm asa yashay olm aydi. Bu oddiy turm ush taqozosi. Agar bunga q o ‘shim cha ravishda, Allohni bilsang, avvalo, qalbing farog'atda b o ‘ladi. Bunday qalb seni yuksaklikka ko'taradi. Va aqling yanada ravon ishlaydi ham da shu tarzda davom etaversang, biliming va onging boshqalarga n u r baxsh etadi. Borgan sari Allohga yaqinlashib borasan, deb ta'lim beradi tasavvuf. Aql. G ap aql haqida ketar ekan, tasaw u fd a aytiladi: 1) aql — Alloh tom o n id an berilgan to ‘g‘ri yo‘1 ko‘rsatkich; 2) aql ham pog‘onalidir: zaiflik va kam chilik, baland-past b o ‘lishi m um kin, um um iy zaifligi — A llohni to ‘la bila olmasligi; 3) aql-zakovat — yuksak ruhning javhari, substansiyasi, xazinasi, tili; 4) aql — ruhning yuksak darajada nam oyon bo'lishi; 5) aql — intellektual m arkaz, u ikki xil nam oyon b o ‘ladi: a) quyi pog‘onada tashqi tom onga qaratilgan, b) yuqori pog‘onadagi ichki 83 ko'rinish / “baspra”/ . Bunday odam lar ko‘p emas. U lar shariat nuri bilan sug'onladi. Tasavvuf o ‘z -o ‘zini bilishda aql, ruh, nur m unosabatlarini shunday bayon etadi: ruhdan aql nuri chiqadi. Aql nurida barcha bilim lar sh a k llan ad i. N u r: a) pastga q arab nafsga tu sh a d i, y aratilg an n i parchalaydi, osoyishtalikni buzadi, nojo‘ya ish qiladi, b) yuqoriga qarab ko"tariladi, to ‘g‘rilanadi, yurak ruhga m adad beradi, Allohga y aq in lash ish y o ‘li im k o n iy atin i to p a d i, en d i y aratu v ch i n im ani yaratgani bilinadi. Sufiy heeh vaqt o ‘zini o'rganishni tark etmaydi. Ruhni bilish bilan Allohni bilish orasidagi aloqa doimiydir. O 'zim ni bildim deyish - Allohni bildim , deyishdir. K echani bilish bilan kunduzni bilish orasidagi aloqa qanday b o ‘lsa, bu aloqa ham shundaydir” 1. Download 40.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling