T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I
Download 40.61 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Yangi davr falsafasi va nemis klassik falsafasida ijod muammolari
- V. G. Belinskiy
- Tayancb tushuncha va iboralar
М . V. Lomonosov (1711-1765), A. N. Radishchev (1749-1802)larni ham kiritish m um kin. М. V. Lom onosov tabiat hodisalarining asosida zarra harakati yotadi, deb o'zining atom -m olek ulyar (korpuskulyar) nazariyasini yaratdi. M ateriya a to m la rd a n tashkil to pgan, doim h arak a td a, fan bu n i o'rganishi va bu sohadagi nazariyani kengaytirishi kerakligini ko'rsatadi. Fazo va vaqt V. M. Lomonosovning fikricha, materiyaning ajralmagan holda haqiqiy m avjudligini ko'rsatuvchi dalildir. V. M. Ldm onosov m o d d a la rn in g s a q la n is h q o n u n in i k a s h f q ilish b ila n m o d d iy dunyoning, y a’ni tabiat taraqqiyotidagi rivojlanish dialektikasiga asos soldi. O lim ning fizika, xim iya, biologiya, geologiya va b o sh q a fan sohasidagi erishgan yutuqlari uning m aterialistik dunyoqarashiga dalil ham da asos bo'ldi. Shunday qilib, XVIII asr m aterialistlari, o 'sh a davrdagi tibbiyot fani erishgan yutuqlar asosida din va idealizmga qarshi chiqqanlar. Bu tarixiy haqiqat. Yangi davr falsafasi va nemis klassik falsafasida ijod muammolari Fransuz falsafasi bilan nem is klassik falsafasi ijodi X V III asr oxiri XIX asr boshida vujudga keldi. Bu davrda G erm aniyada kapitalizm 46 endi vujudga kelavotgan, feodal m unosabatlar yem irilayotgan edi. N em is klassik falsafasi shu davrdagi burjua dem okratik jarayonlar va inqilobiy q o ‘zg‘olonlar ta ’siri ostida vujudga keldi va rivojlandi. Nemis klassik falsafasining ijo d k o r n a m o y a n d a la ri nem is b o y larin in g mafkurachilari sifatida maydonga chiqdilar. Germaniya boshqa G 'arbiy Yevropa m am lakatlariga qaraganda bir m uncha siyosiy va iqtisodiy jih atd an qoloq edi. N em is boylar sinfi qo'rqoq va kuchsiz edi. Ana shunday davrda oddiy til bilan aytganda, ko'proq “ M ayda ishlar va katta xayollar bilan shug‘ullanar ed i” . Shu davrda G erm aniyada G yote, Shiller, Lessing kabi adiblar, K ant, Fixte, Gegel singari faylasuflar yetishib chiqqan edi. Bular ijodida nemis boylarining o ‘zaro kelishuvchanligi, qaram a-qarshi tabiati o ‘z ifodasini topdi. Nemis idealizmining vakillari marksizmgacha bo‘lgan m etafizik m aterializm kam chiliklaridan foydalanib, uni idealistik dialektika asosida tanqid qildilar va bir qancha dohiyona ijodiy fikrlarni berdilar, chunki bu falsafiy — ijodiy tizim ni vujudga keltirgan olim lar tarixiy, tabiiy va ilmiy m a ’lum otlarga suyanar edilar. N em is klassik falsafasi boylar tafakkurining eng yuqori bosqichi bo'lsa-d a, lekin uning ijodkorlari o'zlarining dialektik qarashlaridan kelib chiqadigan inqilobiy xulosalari oldida ojiz edilar. N em is k lassik fa lsa fa sin in g aso sch isi I. Kant (1 7 2 4 -1 8 0 4 ) publitsistika, falsafa va huquq singari fanlar bilan shug'ullangan. U nem is boylarining m afkurachisi bo'lgani uchun uning ijodida nemis boylariga xos ikkilanish o 'z ifodasini topgan. Olim o 'z ijodida idealizm bilan m aterializm ni, din bilan fanni kelishtirishga urinadi, ikkinchi to m o n d an , u narsa va hodisani bilishni inkor etadi (agnostitsizm ). K ant ijodi asarlarining yaratilishiga qarab ikki davrga b o 'linadi: “T anqidgacha” va “tanqidiy davr” . H ar ikki davrda ham m aterializm va idealizmni kelishtirishga urinadi. Birinchi davrda unda tabiat fanlarini o'rganishi ta ’sirida m aterialistik to m o n lar kuchli edi. Ikkinchi davrda esa, idealistik g'oyalar ustun keldi. Kant o 'z faoliyatini N yutonning kosm ogoniyasini tanqid qilishdan boshlaydi. N yuton olam tortishish qonunini o 'z davri holafidan kelib chiqib ifodalagan bo'lsa, Kant uning paydo bo'lish va rivojlanishidan boshlaydi. N yuton ijodidagi xudoga b o g ia n ish n i fojia deb, bu m asalani D em okrit, Epikurlar davom chisi sifatida tekshiradi. Quyosh tizim ining paydo bo'lishini tum anlik kelib chiqishi bilan tushuntiradi va hech qanday turtki yo'q 47 deya, m ateriyani doim iy paydo bo'lishi va yo'qolib turish m uam m osini isbotlashga harakat qiladi. Kant o 'z oldiga ilm iy bilishning im koniyati haqidagi m u a m m o n i vazifa qilib q o 'y ad i. U ning fikricha, a w a l insonning bilish im koniyatini tekshirishi kerak. Bu esa bilish jarayonini bilish lozim b o 'lg an narsalar bilan bir q atorda qo'yishga olib keladi. A m m o, I. K ant ta fa k k u rn i ch eg a ralab q o 'y ad i. U ning ijodida, narsalam ing voqeligi o 'z m ohiyatidan farq qiladi. Obyektiv dunyo bor, lekin u la r (narsa) o 'zid a b o 'lib , uni bilish m um kin em as, deydi. K antning bu fikri agnostitsizmga olib keladi. K antning fikricha, voqelik tartibsiz b o'lib, bizning ongim izgina tajriba bilan bog'lanm agan holda u voqelikka um um iy zaruriy qonuniyatlar kirgizadi. D em ak, K antning fikricha, narsa ong bilan m uvofiqlashuvi kerak. K antning xizmati metafizik uslubni tanqid qilish va dialektik uslubga y aq in lash u v id a, kishi tafak k uridag i q ara m a-q arsh ilik larn i e ’tiro f qilishidadir. K ant falsafasidagi idealizm va m aterializm sohalari nem is falsafasining rivojlanishiga katta ta ’sir ko'rsatdi. U ning falsafasi G . G egel idealizm i va Feyerbax m aterializm ida nam oyon b o'ldi. Gegel (1770-1831) falsafasida nem is idealizmi eng yuqori ch o'q qiga chiqqan b o'lib, falsafadagi yetakchi masala obyektiv idealizm asosida hal qilindi. U tabiat, jam iyat hodisalarining asosida dunyoviy ruh yotadi, deb tasdiqladi. D unyoviy ruh birinchi, tabiat esa hosila, deydi. Gegel ijodining asosini m utlaq g'oya tashkil qiladi. Gegel falsafiy tizim i bilan uning uslubi orasida ziddiyat bor edi. Bu ziddiyat nem is boylarining tabiatini, ya’ni bir to m o n d an, eskicha feodal m unosabatlarga qarshi kurashi bo'lsa, ikkinchi tom ondan, o'sib kelayotgan ishchilar sinfm ing harakatidan ch o 'ch ishn i ifodalar edi. Gegel falsafiy ijodida rivojlanish g'oyasini ilgari surilishi bilan dialektik uslubga olib keldi. D ialektik uslub G egel ijodining ratsional m ag'zini tashkil qiladi. G egel dialektik harakatning um um iy shakllarini birinchi b o'lib to 'la - to 'k is va ongli ravishda tasvirlab bergan. G egelning boy m azm unga ega b o'lgan keng va ch u q u r rivojlanish haqidagi ta ’limotiga ko'pgina faylasuflar ijobiy baho bergan. Gegelning pastdan yuqoriga, oddiydan m urakkabga qarab boruvchi dialektik rivojlanish haqidagi t a ’lim oti m etafizik ta ’lim otga berilgan zarbadir. Gegel dialektikaning qonunlarini, garchand idealistik asosda bo'lsa ham, birinchi b o 'lib t a ’riflagan. 48 Ziddiyatlarning rcalligini e ’tiro f etib, metafizikaga qaram a-qarshi b o ‘lgan fikrni bergan Gegel, ziddiyat harakat va rivojlanishning ichki m anbayini tashkil etishini, qaram a-qarsh ilik lar birligi va kurashi dialektikaning asosiy qonuni ekanligini isbotlaydi. Gegel rivojlanishning asta-sekin m iq d o r o ‘zgarishlaridan sifat o ‘zgarishiga sakrashlar orqali o ‘tishini tasniflab, dialektikaning m iqdor o ‘zgarishidan sifat o ‘zgarishiga o ‘tish qonunini asosladi. Rivojlanishda eski bilan yangi o ‘rtasidagi bog‘lanish mavjudligini va rivojlanishning yuqori bosqichida inkor etilayotgan quyi bosqich ijobiy m azm unining s a q la n is h in i is b o tla b , in k o rn i in k o r q o n u n in i o c h d i. G eg el dialektikaning asosiy qonunlaridan tashqari, sabab va oqibat, ziddiyat, zaruriyat va tasodif, im koniyat va voqelik, m azm un va shakl, m ohiyat va hodisa kabi dialektika kategoriyalarini ham tavsiflab berdi. Bular G egel ijodining ilg‘o r tom onlari va uning asosiy xizmatlaridir. G egelning xizm ati yana shundaki, u birinchi bo ‘lib, butun tabiiy, tarixiy va m a ’naviy dunyoni bir jaray o n shaklida, y a’ni uzluksiz harakat qilib, o ‘zgarib, qaytadan tuzilib, taraqqiy qilib turadigan holda ko'rsatadi va bu harakat bilan taraqqiyotning ichki bog‘lanishini nazariy jih atdan ochib berishga urinadi. G egelning vazifani am aliy jihatdan hal qilm aganligining bu yerda aham iyati yo‘q. U ning tarixiy xizmati bu vazifani o ‘rtaga q o ‘yganligida edi. Gegel ijodining asosiy yutug‘i falsafiy tizimidir. U obyektiv idealist b o ‘lganligi uchun materializmga qarshi edi. U moddiy dunyoni mavhum g‘oyaning mujassami, uzluksiz rivojlanish jarayoni real dunyoga emas, m utlaq ruhga xos deb, dunyoning asosi ham shu ruh, deb bildi. G egelning fikricha, voqelikni yaratuvchi ham m utlaq g‘oyadir. Gegel tizim ida m utlaq g ‘oya o ‘z rivojlanishida uch davrni boshidan kechiradi: 1) g ‘oya tabiatdan oldin paydo b o ig a n tafakkur holatida yashaydi. U insondan oldin paydo b o ig a n . U ning fikricha, kishi ongidan tashqarida yashovchi m avhum tafakkur-m utlaq g ‘oya yotadi. U buni «Logika» kitobida ifodalagan. M utlaq g ‘oya o ‘z rivojlanishining muayyan ikkinchi bosqichida o ‘zin in g q a ra m a -q a rs h is ig a - ta b ia tg a ay lan ad i. Y a ’ni o ‘zin i begonalashtiradi. U chinchi davrda kishi tafakkuri ijtim oiy ongning turli shakllarida o 'z ifodasini topadi va m utlaq haqiqatga erishadi. Shu bilan mutlaq 49 g‘oyaning rivojlanish davri tugaydi, natijada rivojlanish berk doiraga aylanadi. Gegel o ‘z ijodida davlat va huquq, estetika, din falsafasi masalalariga to ‘xtalib, bu sohada ham o'zining idealistik fikrlarini beradi. N em is falsafasining yirik vakillaridan biri Lyudvig Feyerbax (1804- 1872) edi. U G egel va K ant idealizm ini tan q id qilib, X VII asr m aterializm ining ilg‘o r urf-odatlarini tikladi va rivojlantirdi. Bu davrda - XIX asrning ikkinchi choragida G erm aniyada sanoat kapitalizm i kuchaygan, jam iyat tarixida ikki sinf — boylar va ishchilar sinfm ing o ‘sish davri edi. Boylar bilan boylar va boylar bilan ishchilar o ‘rtasida sinfiy ziddiyatlar kuchaygan edi. Bularning ham m asi G erm aniyadagi g‘oyaviy kurashning kuchayishiga olib kelgan edi. Bu kurash G egel ijodini tushkunlikka tushishida o ‘z ifodasini topdi. Bu davrdagi yosh gegelchilar orasida Feyerbax ham b o r edi. U birinchi b o ‘lib G egel idealizmiga qarshi chiqib, m aterializm bayrog‘ini ko‘tardi. U idealizm va diniy sohalam i tanqid qildi. Ijobiy g‘oyalam i esa targ‘ib qildi. 1839- yili «Gegel falsafasining tanqidi», 1841-yilda «Xristianlikning mohiyati» degan asarlarini yozdi. Feyerbaxning bu asarlari dahriylik g'o y alam i o ‘rtaga q o ‘yilishida katta rol o ‘ynaydi. Feyerbax m ateriyaning doim iy uz lu k siz h a ra k a td a lig in i, ta b ia t, m a te riy a b irla m c h i, o ng, ru h ikkilam chi ekanligini t a ’kidlaydi. U falsafaning asosiy m asalasini m aterialistlarcha hal qiladi. M aterializm ni yangi pog‘onaga ko‘taradi, unga tabiiy-ilm iy asos beradi. U mexanistik m aterializm tabiatan qotib qolgan, harakatsiz, degan qarash o ‘rniga tabiat rang-barang, deb qaradi. U o ‘zining ilmiy ijodi orqali bilish nazariyasini m aterializm asosida rivojlantirdi. Feyerbax Kant agnostitsizmini tanqid qilib, dunyoni bilish m um kinligini isbotladi. Uning fikricha, bilish jarayoni sezgilaiga, keyin esa tafakkurga o ‘tish yo‘li bilan obyektiv haqiqatni bilishdan iboratdir. Feyerbax G egel dialektikasining ratsional m ag'ziga to ‘g ‘ri bah o b erm a d i, u n in g idealizm i bilan dialektikasini q o ‘shib uloq tird i. Feyerbaxning kam chiligi shuki, u tabiatga va bilish jarayoniga tarixan yondashm adi, bilish jarayonida jonli m ushohadadan abstrakt tafakkurga o ‘tish dialektikasini va am aliyotning rolini metafiziklarcha tushuntirdi. Y a ’ni b ilis h n in g su b y ek ti qilib ta rix iy -ijtim o iy m u n o s a b a td a n ta sh q a rid a g i m a v h u m in so n n i o lad i, k ish ilarn i biologik ta rz d a tushunadi, lekin ular orasidagi sinfiy m unosabatni k o ‘rmaydi. Inson 50 harakati faoliyatini ko'rolm adi. Feyerbax m aterialistik tizim ni kishi fiziologiyasi va ruhiyati asosida ko'rishga intildi. U dinni jaholat va qorong'ulik, deb tushundi, lekin uning ijtimoiy m ohiyatini tu shu ntira olm adi. U ijtimoiy hodisalarga m aterializm ni tatbiq eta olmadi. Shunday qilib, Feyerbax Gegel falsafasining asl m ag'zini uloqtirdi. Dinga qarshi chiqdi. Shunday bo4sa-da, b a’zi faylasuflar uning ijobiy tom onlarini k o ‘rsatdilar. Falsafani yanada yuqori pog‘onaga XIX asr oxiridagi rus faylasuf- dem okratlari V. G. Belinskiy (1811-1848), A. I. Gersen (1828-1889), N . A. Dobrolyubov (1836 -1 86 1), N. G. Chemishevskiy (1828-1880), D . I. Pisarev (1 8 4 0 -1 8 6 8 )lar ko ‘tardilar. Bu faylasuflar o ‘z ijodlari bilan o ‘tm ish faylasuflaridan shu bilan farqlanadilarki, ular ezilgan om m a m afkurachilari sifatida maydonga chiqqanlar. Rus revolutsion dem okratlarining xizm ati shundaki, ular materialistik mazmunga ega bo‘lgan inqilobiy nazariyalami olg‘a surdilar. U lar Gegel dialektikasidan foydalanishda uni tanqid qilish bilan birga «falsafaning algebrasi» G ersen , deb bildilar. U lar dinga qarshi kurashdilar. Ular om m aning ozodlikka erishishining yagona yo‘li inqilob, degan g‘oyani ilgari surdilar. U larning falsafiy asarlari chuqur ilmiy asosdagi dohiyona asarlardir. Falsafaning asosiy masalasi - tashqi dunyoning moddiyligi va ongning ikkilamchiligini hal qilishda Gegelni tanqid qilib, ruh va tafakkur m ateriya m ahsulidir, m ateriya birlam chi, ong esa uning m ahsulidir, deya tushuntirdilar. U larning fikricha, m ateriya bu mavjud haqiqatdir, uni hech vaqt yo‘q qilib b o ‘lmaydi. M asalan, A. I. G ersen shunday deydi: «Xohlaganingcha moddani abstraktlashtirishing m um kin, lekin uni hech vaqt y o'qota olm aysan1». G ersen ijodi va falsafasi dialektikani materialistik asosladi, falsafani tabiat qonunlarigagina bog'lab qo‘ymay, jamiyat qonuniga ham mosladi. G ersen dialektik uslub va am aliy faoliyatlarning birligini ham ko‘rsatdi. Insonning amaliy faoliyati tarixiy ijodiy kuchlardan lboratdir, deydi u. Shuningdek, am aliyot bilan nazariya birga borishi kerakligini ta ’kidladi, dunyoni qayta qurishda falsafa ilmiy qurol ekanligini 1 Filosof. izbr. proizv. Т. 1. str. 151, 280. 51 ko‘rsatdi, lekin bu fikmi oxiriga yetkaza olmadi. Bunga sabab Rossiyaning ijtimoiy qoloqligi edi. Falsafa tarixida G ersen dialektikani ilmiy ravishda asosladi, u m etafizik qarashga qarshi chiqdi, tabiat va jam iyat hodisalarini bir- biriga b og‘liq ravishda, o ‘zaro ta ’sirda ekanligini ko'rsatdi. G ersen, u m um iy jam iyatda ham h ar bir hodisa boshqa hodisalar bilan b o g ‘langan b o ‘lib, falsafaning vazifasi ana shu b o g ‘liqlikni ochishdir, tabiat va jam iyat taraqqiyoti jarayoni eskining o ‘lishi bilan yangining paydo b o iish id ag i kurashdadir, degan edi. K o‘rinib turibdiki, uning uslubi inqilobiy tavsifda edi. Shunday b o iish ig a qaram ay, u jam iyatning taraqqiyotida hal qiluvchi kuch, ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish m unosabati ekanligini ko‘rsata olmadi. X u d d i s h u n in g d e k , G e rs e n kabi B elin sk iy , D o b ro ly u b o v , C hernishevskiylar ham m ateriya birlam chi, ong ikkilam chi, tabiat va jam iyat hodisalari, o ‘sib, o ‘zgarib turadi, ular o 'zaro b o g iiq , deb idealistik qarashga qarshi chiqdilar. Jam iyat bir-biriga qaram a-qarshi ikki sinfdan tashkil topgan, kishilik jamiyati tarixi m ana shu sinflarning o ‘rtasidagi kurashni o 'z ichiga oladi, deb k o ‘rsatdilar. U lar jam iyat taraqqiyotini dialektik asosladilar, lekin shu bilan birga, progressiv hal qiluvchi kuch dehqon sinfidir, deyishdilar. 0 ‘rta asr va yangi davr Yevropa ijodi va falsafasini oTganish hozirgi davr uchun muhim ahamiyatga egadir. Chunki falsafa o ‘tmishda o ‘zining shakllanishi uch un tarixiy davrlam i boshidan o ‘tkazgan. U ning b a ’zi m uam m olari hayot chig'iriqlaridan o ‘ta olm agan. N atijada, yangi m u am m olarni keltirib chiqargan va o ‘rtaga q o ‘ygan. H ar b ir davr o ‘zining yutuqlariga ega b o ‘lishi bilan birga kam chiliklariga ham ega. F alsafa tarix in i va o ‘sha davr ijodini o ‘rganish hozirgi zam o n kishilarining falsafiy tafakkurining rivojlanishiga asos b o ‘ladi. M a’lum ki, falsafa tarixida tizim va oqim lam i yaratgan allom alar oz emas. Ularning ko'pchiligi falsafa tarixida o ‘chm as iz qoldirganlar. Ular qoldirgan falsafiy m erosning, ijodning jiddiy aham iyati shundaki, bu falsafiy merosni, ijodni hozirgi kun falsafasi va ijodi bilan solishtirgan holda yangi falsafiy nazariyalarni, yangi ijod nam unalarini yaratish m um kin. Shuningdek, m azkur m anbalar m a’lum m a’noda qadriyatlar hisoblanadi. Bu qadriyatlarning aksariyat qismi inson faoliyati bilan bog'liq. U ning tarbiyasi, dunyoqarashiga aloqador. Shu sababli ham 52 Yevropa falsafasi durd on alaridan foydalanish insonlarning, ayniqsa, yoshlaming falsafiy va ijodiy saviyasini oshirishga yordam beradi. Nazariy va am aliy faoliyatini mustahkamlaydi. Tayancb tushuncha va iboralar Ijtim oiy ong, “ Oy xudoning o ta si” , “Arfist q o ‘shig‘i” , Fales ta iim o ti, A naksim en, M ilet m aktabi, Pifagor, Sofist, Levkipp, G e r a k lit, P ro to g o r, P la to n , A ra s tu , id e al d a v la t, D e m o k rit, Lukretsiy Kar, K opem ik, Bekon, G obbs, D ekart, Spinoza, Berkli, V o lte r, D id ro , L o m o n o so v , K a n t, G eg el, F ey erb ax , G e rse n , dialektik uslub. Mavzuga oid savollar 1. Ilm iy-falsafiy ijod tizim lari qaysi davrlarda, qayerlarda paydo b o id i? 2. M ilet m aktabining m ohiyati nim ada? 3. Yevropa uyg‘onish davri ijodini tushuntiring? 4. Yangi davr falsafasining m ohiyati nim a? 53 IV bob. IJO DNING NAZARIY MUAMMOLARINI ISHLAB C H IQ IS H D A SHARQ MUTAFAKKIRLARI Q O ‘SHGAN H ISS ALAR 0 ‘rta Osiyoda falsafiy-diniy dunyoqarashning shakllanishi. Qadimgi xalqlar ijodiy faoliyati og‘zaki va yozma manbalarning ifodasi sifatida 0 ‘rta Osiyodagi qadim gi falsafiy qarashlarni bilish, o ‘rganishda yozuv va tarixiy yodgorliklam ing katta ah am iyati bor. Q adim iy yozuvlardagi m azm u n ham o ‘z davri falsafiy jarayonlarini nam oyon qilganki, ularda ham yaxshilik va yom onlik, boylik va kam bag‘allik o ‘rtasida k u ra sh la r tasvirlangan. Q adim iy yozm a yodgorliklarga «Avesto», «Bundaxshin» «Denxard» va «O 'rxun-Y enisey» yozuvlari kiradi. Yenisey bo'ylaridagi qadimgi yozuvlami aniqlash XVIII asming boshlarida ms olimlari tom onidan boshlangan. Topilgan yodgorliklardagi y o zu vlarni an iq lash qiyin kechgan. F aqat XIX asrning birin ch i choragidagi G rigoriy Spasskiyning Yenisey yodgorliklari haqidagi m a q o la si « S ib irsk iy v estnik» (S ib ir x a b a rla ri) ju r n a lid a e ’lon qilingandan so‘ng yodgorliklar haqidagi m a’Iumotlar olimlarfea m a’lum b o ‘ladi. A m m o, yozuvni o ‘rganishga o'sha paytda katta e ’tibor berilgan bo'lsa ham, tezlikda natija bermagan. 1889- yili rus sayyohi va yozuvchisi N.M .Yadrinsev M o'g'ulistondagi K osho-haydam vodiysida O 'rxun daryosi bo'ylaridagi ko'pgina yodgorliklarni topib, ulardagi Xitoy yozuviga o'xshash m atnlam i aniqlagan. M atnlarni o'qish Daniya olimi Vilgelm Tomsenga nasib qildi. U dastlab «tangri», «turk» degan so'zlam i o 'qig and an so 'ng (1893- yil 25- noyabrda) masala oydinlashdi. K o'p harflar m azm uniga kalit topildi. Bu orada rus olimi V. V. Radlov ham 15 ta harfni o'qigan edi, u Tom sen va o'zin in g kashfiyoti asosida yodgorliklardagi m atnlarning tarjimasini birinchi bo'lib amalga oshirdi. N .M . Yadrinsev topgan yodgorliklar turk xoqoni Bilga-Q oon- M og'ilyon (734-yilda vafot etgan) va uning ukasi K ul-Tegin (732- yilda vafot etgan) qabr toshlariga o'yib yozilgan yodgorliklar edi. Shu vaqtdan boshlab Yenisey va O 'rxun daryolari atrofidagi yodgorliklar «O 'rxun-Y enisey yodgorliklari» deb atala boshlagan. Shuningdek, 54 0 ‘rxun yozuvi, deb ham atalgan. Kcyinchalik yana ko'plab yodgorliklar topildi. V-VI asrlarga oid 5 ta toshdagi ham da qog'oz, charm , yog'och, va turli idish-tovoqlardagi yozuvlar ham qimmatli manbalar hisoblanadi. Bu yozuvlarda turk xoqonligining davlat tuzum i va dinlar haqidagi m a ’lum otlar berilgan. Xitoy yilnom alarida ko'rsatilishicha, turklar o ‘lganlaridan so'ng ko'm ish m arosim i shunday ta ’riflangan: o'lgan kishining boyliklari, jangda m ingan oti bilan birga olib kuydiriladi. Hoki dafn etilib, m arhum qancha dushm anni o'ldirgan bo ‘lsa, shuncha tosh uning qabriga q o ‘yiladi, uning surati ishlanadi va qilgan ishlari o'yib yoziladi. 0 ‘sha davr uchun bu holatlar ham xalq ijodi edi. Bunday m a ’lum otlar haqiqatdan ham u davrdagi qabr toshlarining k o'plarida uchraydi. X ususan, M og'ilyon va K u l- T e g in q a b r toshlarida ham , shunday fikrlar mavjuddir. M og‘ilyon so'nggi turk “ ulug‘ x o q o n ”laridan bo'lib, o ‘z davlatining chegarasini kengaytirgan va m ustahkam lagan. Unga ukasi m ardlik ko'rsatib yordam bergan. Q o‘shni davlatlar bilan yaxshi m unosabat o ‘rnatgan. «Yo‘qsil xalqni boyitgan», «Oz sonli xalqni ko‘paytiigan», «Adolatli hukmdor» boigan. Hududlarda ko‘proq m a ’lum kishilaming qahramonliklari aks ettirilgan. O lsha paytlardagi matnlaridayoq qiig'iz, uyg‘ur, o'g'u z va yana boshqa xalqlarning, qabilalarning nom lari tilga olingan. U m um an, ushbu yozuvlarning aham iyati shundaki, endilikda ular bizga o ‘sha davrning falsafasi, turm ush tarzi, ijodiyoti haqida m a ’lum otlar beradi. Urf- odatlar, e ’tiqod va boshqalar bilan tanishtiradi. M asalan, Yenisey havzasidan topilgan bir toshdagi yozuvda shunday deyilgan: «M ening davlatim va m ening xonim , m en sizlardan lazzat ko‘rm adim , hayhot, men quyoshni va oyni sezmaydigan b o ‘lib qoldim. M ening d o ‘stlarim va qarindoshlarim , hayhot men (sizlardan) uzoqlashib, o 'z kum ush xalqim dan yiroqlashdim. O lz qahram onlik shijoatim dan lazzatlana olmadim. Qirq yoshimda o 'ld im , m en 0 ‘ch in -Q u lu g -T irig o ‘g i i , m en Q ulug-T ug'an» va hokazolar. U shbu yozuvlardan ko'rinib turibdiki, VII- VI11 asrlarda xalq va podshohlar o ‘rtasidagi m unosabatlar o 'z xususiyatiga ega. Q aram a- qarshiliklar, kelishm ovchiliklar, turm ush tarzidagi voqealar asta- sekinlik bilan rivojlana borgan. A na shunday bir davrda O 'rta Osiyo hayotida islom dinining kirib kelishi bilan ahvol o'zgargan. M ahalliy diniy qarashlar zarbaga uchragan. Arab bosqinchilari Islom dinini 55 xalqqa singdirish u ch u n k atta kuch bilan harakat qilganlar. CTsha davm ing vatanparvarlari (Rafi ibn Lays, H am za as Xorij, Abu M uslim, M u q an na va boshqalar) arablarga qarshi chiqib jiddiy zarba berganlar. Shunday b o ‘lishiga qaram ay, arab m adaniyati m ahalliy joylarda o ‘z o 'rn in i top a boshlagan. Talaygina bosqinchilik urushlaridan so'n g IX asm ing oxiriga kelib 0 ‘rta Osiyo mustaqillikka erishdi. Som oniylardan s o ‘ng X o ra z m s h o h la r, G ‘a zn a v iy lar, S alju q iy lar, Q o ra x o n iy la r davlatlari paydo b o ‘ldi. Buxoro, Sam arqand, Marv, K o‘hna U rganch, Xiva kabi m arkazlar vujudga keldi. Bu shaharlar 0 ‘rta O siyoning m adaniy m arkazlariga aylandilar. N atijada M o varounnahr hududida m a d a n i y - m a ’n a v iy , ijtim o iy - s iy o s iy , a x lo q iy , d in iy - f a ls a f iy ta iim o tla rn in g rivojlanishi u ch u n keng yo‘l ochildi. Xalq orasidan aql-idroki, tafakkuri bilan dunyoni lol qoldiradigan qom usiy olim lar y e tis h ib c h iq d i. N a tija d a m a te m a tik a , a s tro n o m iy a , x im iy a, m inerologiya, tibbiyot, sa n ’atshunoslik, naqqoshlik kabi sohalar tez riv o jlandi. T a rix c h ila r, faylasuflar, g ‘azal m u lk in in g su lto n lari, « m u a llim i s o n iy » , « s h a y x u r r a is » la r y e tis h ib c h i q d ik i, b u ajdodlarim izdan qancha faxrlansak kamlik qiladi. A na shu ajdodlarimiz sharq uyg‘onish davrini boshlab berishgan. U lar yaratgan ilmiy-falsafiy ijod va ta ’lim o tlar um um bashariy aham iyatga ega b o ig a n ta iim o tg a aylandi. 0 ‘zlarining ijodlarida vatan ravnaqi, ilm -fan, m adaniyat, erkinlik, farovonlik g ‘oyalarini aks ettirdilar. Buddachilikning M axayana shakli Kushonshohlam ing rasmiy davlat dini, deb e i o n qilinganidan so‘ng (aytish lozimki, kushonlam ing dastlabki poytaxtlaridan biri hozirgi K attaq o ‘rg‘on yoki Shahrisabz atroflarida, X itoyda «То-si» ruhi deb ataluvchi) diniy tavof m arkazi b o ig a n . M ah alliy s h a h a rla r Balx, M arv, T erm iz, S am a rq a n d , B u x o ro , S h o sh , T u rk is to n , S ay ra m , K o so n , 0 ‘sh va b o sh q a shaharlarda ko 'p lab diniy ibodatxonalar qurganlar. Buddachilikka oid kitoblar tarqatilgan. K u shonlar davlatining asoschisi K anishka Kadfiz to m o n id a n P a n jo b n in g J a la n d x a r s h a h r id a b u d d a c h ilik n in g um um jahon jo m e ’ y ig ilish id a «M axayana — ham m a uchun birdek ulug1 yoi» davlat dini va mafkurasi, deya e’lon qilingan. Aslida u paytlarda T u ro n d a g i tu rk iy x a lq la r ta n g rig a e ’tiq o d q ilg an . M ax ay an a ta iim o tin in g falsafiy asosi xalqlarni birlashtirishga qaratilgan e ’tiqod- mafkura bo‘lgan. 56 Taniqli qadim shunoslardan biri B. Ya. Stavavisskiy buddachilikni Uzoq sharqda va T u ron d a keng tarqalishida yurtimizdagi avliyolar (rohiblar)ning xizmati katta bo'lganligini qayd qiladi. Ana shu paytdagi ro hiblar a n ’analarga asoslanganlar. M uqaddas suralarni shaxsan ko‘chirib, m ahalliy tillarga tarjim a qilganlar. Sharhlar yozganlar. Ana sh u n d a y ro h ib la r q a to rig a T e rm iz lik (o ld in g i n om i T ra m ita ) D xarm am itra, T oshkenti-iloq vohasidan Bo Shlipotola, Shrim itra, Laqay turklaridan D xarm anandin, Samarqandiik Kan Sen — Xuyeylar kiradilar. U lar eram izn in g 111-V asrlarida yashab ijod etganlar. Buddaning asosiy g‘oyalari b o ‘lgan qiyinchilikdan qutulish yo‘llari, o ‘z istaklaridan voz kechishlari, to ‘la xotirjamlikka, osoyishtalikka, m utlaq m as'udlik holatiga erishishlarini targ‘ib qilgan (buddada 4 ta qoida yotadi: dunyoda qiynalish, azob-uqubat mavjud, qiynalishning sabablari, qiynalishdan qutulish m um kin, qiynalishdan qutulishga olib chiquvchi yo‘l bor). K o‘rib turibmizki, mamlakatim iz hududidagi xalqlarning o ‘zaro aloqalari tufayli ilk o ‘rta asrlarda falsafiy ijod rivojlangan. O 'z madaniyati, falsafasini yaratgan. Xalqlarning falsafasini yaratishda qadim iy d inlar m uhim aham iyat kasb etgan. Ana shunday dinlardan biri zardushtiylik dinidir. Download 40.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling