T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I
Islom. Diniy aqidalarni hayotiy muammolarga ijodiy tatbiq etish
Download 40.61 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Abu Bakr
- Burhoniddin M arg‘inoniy, Abu Lays Samarqandiylardir.
- Abu Mansur al-M oturidiy
Islom. Diniy aqidalarni hayotiy muammolarga ijodiy tatbiq etish masalalari Islom dini dunyoda e ’tiqod qiluvchilar m iqdori jihatidan ikkinchi o ‘rinda turadi. Islom so‘zi arabcha «Xudoga o ‘zini topshirish», «itoat», « b o ‘ysunish» m a ’nosini beradi. Bu dinga ish o n u v ch ilar arab ch a «M uslim » deb ataladi. U ning k o ‘pchilik shakli b o ‘lgan «muslimun» so ‘zining boshida xalqlar orasida turlicha: forslarda — m usulm on, o ‘zbeklarda - m usulm on, qirg‘iz-qozoqlarda - m usulm on, U kraina- Rossiyada - bosurm an, deb ataladi. M uham m ad ism ini M agom ed, deb aytadilar. Islom dinining kelib chiqishi m asalasini tu rlicha talqin qiladilar. X udo tom o n id an yuborilgan oxirigi ta ’lim ot, deydilar. Bu b irinchi nuqtayi nazar, ikkinchi nuqtayi nazar: VI asr oxiri — VII asr boshlarida A rabiston yarim orolida yuz bergan ijtim oiy- iqtisodiy o ‘zgarishlar bilan bog'liq. Bu davrda qabilalar tugatila boshlagan. Sinfiy jam iyat yuzaga kelgan. H ukm ron sinflar jamiyatga egalik qilgan, ya’ni ezuvchi sinflar ravnaq topgan. A w al mushrikiylik, y a’ni k o ‘p xudolik b o ‘lib, endi unga barham berish payti kelgan. Q adim iy m a ’naviyat va m adaniyat yanada rivojlanib, quldorlik tuzum ini paydo qilgan. Y am an yarim oroli orqali karvonlar H abashiston, H indiston, Suriya, Misr, Vizantiya va Eronni bog'lagan. M akkada karvonlar to ‘plangan. Savdo, chorvachilik. hu narm andchilik, savdogarlik taraqqiy etgan. M adina h am , M akka ham o ‘sha paytda diniy m arkaz bo'lgan. U ndagi K a’ba ib o d a tx o n a s i, u yerd agi q o ra to s h va uch y u zd an o rtiq qabila xudolarining sanam lari tufayli bu joylar e ’tiqod m arkaziga aylangan. Q u r’onning 108 — «А1- Kavsar» (C hashm a buloq) surasida Arablaming K a’ba ziyoratiga kelib, qurbonlik so‘yish odatlari o ‘z ifodasini topgan. V-VT asrlarda M akkada arablarning Q urayshlar qabilasi hukm ron b o iib , savdo qilish natijasida boyib ketgan. Pul m uom alasi, sudxo‘rlik keng rivojlangan. Qul savdosi b o ‘lgan. Sinfiy qaram a-qarshiliklar kuchaygan. B ujoylarda yahudiylarva xristianlar ham yashagan. Islom dinining paydo bo'lishiga yahudiy va xristian dinlari ta ’sir etgan. Yakka xudolikka ishonish islom dinigacha ham mavjud edi. Uni dastlab H aniflar (haqiqat izlovchilar, e ’tiqod qiluvchi) targ‘ib qilgan. Muhammad payg‘am bar 570- yilda tug‘ilgan. U M akkadagi Qurayish qabilasiga m ansub b o ‘lgan H oshim iylar xonadonidandir. U 609-610- yilda M akkada yakka xudoga e’tiqod qilish borasida targ‘ibot boshlagan. 66 Q urayshlarga um m aviylar qabilasi qarshilik ko‘rsatgan. Ziddiyatlar kelib c h iq q a n . M ak k ad a ah v ol k esk in lash g an . S h u n d a n s o ‘ng M u h am m ad M adinadagi Avs va Xazraj qabilalari vakillari bilan m uzokara olib borib, ular yordam ida M adinaga o ‘tgan. N atijada 622- yili yuz bergan k o'chish (arabch a «hijra») dan m u sulm onlam ing hijriy yil hisobi boshlangan. M u ham m ad H oshim iylar m avqeyini tiklash uchun um m aviylarga q arsh i k u rash g an . M ad in ad a m u su lm o n lik tez q abul q iling an . M usulm onlikni qabul qilish b a ’zida tinchlik — b a ’zida urush yo‘li bilan am alga oshirilgan. M adina kuchli davlatga aylanib, M uham m ad q o ‘lida birlashgan. U ning mavqeyi M akkaga nisbatan jiddiy kuchaya borgan. Natijada Makka zadogonlari M uham m ad bilan kelishish y o iin i topganlar. 630- yili M adina q o ‘shinlari M akkani qarshiliksiz q o ig a oladi. Keyinchalik Makka aholisi ham M uham m adning yordamchilariga aylangan. M uham m ad 632- yil iyun oyida M adinada vafot etadi. U ndan so ‘ng uning o ‘rinbosarlari - xalifalar davlatni boshqarganlar. Shu sababli arab xalifaligi, deb yuritiladi. M uham m adning ilk safdoshlari (qaynotasi) Abu Bakr (632-634), keyin Xalifa Umar (634-644), un dan so 'ng Xalifa Usmon (644- 656) va Hazrati Ali (656-661) davrlarida istilolar bo'ldi. Ayniqsa, U sm on va Ali davrida Kavkaz va 0 ‘rta Osiyoga kurash boshlangan. A rab istilochilari VII asrning 70- yillarida Eronni bosib olib, 0 ‘rta Osiyoga hujum ni boshladilar. A rablar (M ovarounnahr — ikki daryo o ‘rtasidagi yerlar) a w a l bosqinchilik hujum larini qildilar, keyinroq V III asr boshlarida va VIII asr o'rtalarigacha 0 ‘rta Osiyoni to ‘la bosib olganlar. M ovarounnahrda ularga qarshi M uqanna, Sum bod M ug‘, G ‘urak va boshqa sarkardalar q o ‘zg‘olon ko‘targanlar. Bosqinchilik natijasida: m ahalliy m adaniyat, falsafa, m ahalliy dinlar, m a ’naviy qadriyatlar cheklangan, inqirozga yuz tutgan. Islom dinining asosiy m anbasi y a’ni, birinchisi Q u r’oudir: unda islom aqidalari, e ’tiqod talablari, huquqiy va axloqiy norm alar o ‘z ifo d asin i to p g a n . Islom a n ’a n a s id a Q u r ’on A lloh to m o n id a n M uham m adga 22 yil davom ida farishta Jabroil orqali nozil qilingan (uqtirilgan). Vahiylar M uham m ad davrida tizimli yozib olinm agan, balki Abu Bakr davrida yozilgan. B uni M uham m adga kotiblik qilgan Zayd ibn Sobit amalga oshirgan. 632- yil oxirida Q u r’onning m atni tayyor b o ig a n . M anbalarda u «Suxuf» (sahifalar) deb yuritilgan. U lar 67 o ‘rtasida tafovutlar ham b o blgan. Xalifa U sm on Zayd ibn Sobitga Q u r’o n ning m a tn larin i taqqoslashni va yagona to 'p la m tu zish n i b u y u rg a n . Bu t o ‘p la m « m u s’haf» d e g a n n o m o lg an . U sm o n b o s h q a la r n in g « S u h u f» in i y o ‘q o tish g a b u y ru q b e rg a n . Y angi to ‘plam ning asl nusxasi (ayrim m a ’lum otlarga qaraganda VII asrda) ko'chirtirilib, Kufa, Basra, Dam ashq va boshqa shaharlarga yuborilgan. Q u r’ondagi tafovutlam i yo‘q qilish uch u n unga arab yozuvidagi xos belgilar q o ‘yib chiqilgan. «M us’haf»dan k o ‘chirilgan eng qadim iy 4 ta nusxasi hozirgacha saqlanib qolgan. U lardan biri Toshkentda, O 'zbekiston m usulm onlari diniy boshqarm asida saqlanadi. Q u r’on 114 suradan iborat b o ‘lib, h ar sura oyatlarga b o ‘lingan. Suralar nom langan. M asalan, 1-sura «Fotiha», 2-sura «Baqara» va h.k. Suralar 610-622- yillarda M akkada (90 sura), 622-632- yillarda M adinada (24 sura) nozil etilgan. Q u r ’o n n in g aso siy g ‘o yasi yakk a x u d o lik d ir. Y a ’n i, A llo h to ‘g‘risidagi ta ’lim otdir. Shu bilan bog‘liq holda unda payg‘am barlar, oxirat, taqdir va boshqa aqidalar bayon qilingan. Islom dinining asosiy talabi: e ’tiqod, nam oz, ro ‘za, zakot, haj. Q u r’onda m usulm onlam ing falsafiy va axloqiy, huquqiy qarashlari o ‘z aksini topgan. X II asrda Y evropaning b a ’zi xalqlari tillariga tarjim a qilingan. XVIII asrda esa Yevropaning ko ‘pgina tillariga, jum ladan, rus tiliga 1878, 1894, 1907- yillarda taijim a qilingan. Islom dinining ikkinchi manbasi Sunna (arab tilida odob, a n ’ana, xatti-harakat)dir. S unna islom da m usulm onlar uch u n ibrat hisoblangan. M uham m adning so'zlari, qilm ishlari, xatti- harakatlari hadislarda aks ettirilgan. Sunna islomda Q u r’ondan keyingi - uni to ‘ldiruvchi m anba. Sunna VII asr o ‘rtalarida yig'ila boshlagan. U nda qaram a-qarshiliklar, yaxshi va yom on qadriyatlar to ‘g ‘risida fikr yuritilgan. Bir, ikki asr davom ida hadislar ko‘payib ketgan. IX asrda tizimga solingan. Aniq, ishonchli hadislar ham yurtim iz Im om Ismoil Buxoriy to m o n id an to ‘plangan. Islom dinining uchinchi manbasi — shariat b o ‘lib, u islom dinining huquqiy tizim idir. U nda sof huquqiy m asalalardan tashqari axloqiy norm alarga va am aliy diniy talablarga ham qonuniy tus berilgan. Islo m d a ja m iy a tn i b o shqarish Q u r’on asosida olib borilg an . K eyinchalik, feodalizm rivojlanishi bilan diniy faoliyatni qam rab oluvchi q on un lar m ajm uasiga ehtiyoj tug'ilgan. Islom ilohiyotchilari b ir necha asr m obaynida shariat qonunlarini yaratganlar. Unga asos 68 qilib, Q u r’on va S u nn alar olingan. Shariat qonunlari X I-X II asrlarda to ‘la shakllangan. S hariatda davlat huquqi norm alari, m ajburiyat, jin o y at, jazo va o ila-n ik o h h u q u q la ri, shuningdek, sud yuritish, vasiylik k o 'rs a tm a la ri b e rilg a n . S h a ria t, xususiy m u lk n i xudo tom on id an belgilangan, doim iy va o ‘zgarm as, deb hisoblaydi. Kishi faoliyati ikki turga - h aro m va halolga ajratilgan. Shariat shakllanib tugallagan davrda 5 ta kategoriya vujudga kelgan: 1. Farzning bajarilishi q a t’iy va m ajburiy b o ‘lgan; 2. M ansub (sunnat)- m ajburiy emas, lekin m a ’qul, lozim deb hisoblangan; 3. M ubah —ixtiyoriy norm alar; 4. M ak ru h — n o m a ’qul n o rm alar; 5. H arom - q a t’iy ravishda ta ’qiqlangan harakatlar. T o‘rtinchi manba tafsir (arab -sh a rh , tu sh u ntirish, izoh) islom a n ’anasida Q ur’on, hadislar va boshqa diniy manbalam i talqin qilishdir. Q u r’on tafsirlarida Q u r’onning m atni aynan sharhlab beriladi. Beshinchi manba kalom (arab ,—so‘z, nutq) islom ilohiyotining ilk shakli. Falsafiy ta ’limot sifatida arab xalifaligida VIII asrda paydo boigan. IX asrga kelib, 0 ‘rta Osiyoga tarqalgan. Kalom tarafdorlari mutakallimlar deyiladi. Kalom asoschisi al — Ash’ariy (873-935)dir. K alom da Alloh h am insoniy xususiyatlarga ega, deb tu shuntiriladi. K alom chilar Q u r’onga suyanib jan nat va d o ‘zaxni azaliy mavjud, deb biladi. Insonda erkinlik yo‘q, b arch a qilm ishlari u c h u n insonlar Alloh oldida javob beradi. Oltincbi manba fiqh (arab-tu sh u n ish ) m usulm on huquqshunos- ligini ishlab chiqu vch i soha. H u q u q sh u n o slik fani sifatida ham qo ‘llaniladi. Shariat manbalarini ishlab chiqish, shariatni hayolga tatbiq qilish bilan shug'ullanadi. Fiqh bilan shug‘ullangan olim lar ( 0 ‘rta Osiyoda) Burhoniddin M arg‘inoniy, Abu Lays Samarqandiylardir. H uquqda 4 m azhab (yo'nalish) bor: hanafiya, molikiya, shofriy a va hanbaliyalar. 0 ‘rta asrlarda 0 ‘rta Osiyodagi falsafa ana shu manbalarga asoslanib targ'ib qilingan. Olam to ‘g‘risida islom dini m a’lumotlaridan kelib chiqib t a ’rif berilgan. V atanim iz jah o n d ag i yirik m adaniy m arkazlaridan biri b o ‘lib kelganiga shubha yo‘q. O 'sha qadimgi davrlardayoq mamlakat ichkarisida iqtisodiy, m a ’naviy, siyosiy, o ‘ziga xos tu rm u sh tarzi, xalqning xarakteri m ukam m allashgan. Sharq m am lakatlari — H indiston, Xitoy bilan bo'lgan iqtisodiy, siyosiy sohadagi m unosabatlar m am lakatim iz 69 rav n a q in in g o rq a d a qolishiga y o ‘l q o 'y m a g a n . 0 ‘z n av b atid a, m a m la k a tim iz h u d u d id a riv o jlan g an ilg 'o r u rf-o d a tla r, S harq m am lakatlari m adaniyati, falsafasiga o ‘z ta ’sirini o'tkazgan. lnsoniylik sifatlari keng tarqalgan. A na shunday insoniy-falsafiy fazilatlaridan biri diniy bag‘rikenglikdir. Bag'rikenglik — dunyodagi turlicha boy m adaniyatlar, urf-odatlam i ifodalashning va insonning alohidaligini nam oyon qilishning xilm a- xil u su llarin i h u rm a t qilish, qabul qilish va to"g‘ri tu sh u n ish n i anglatadi. Q isqacha aytadigan bo'lsak, bag‘rikenglik - turli-tuman jarayonlardagi birlikdir. B ag‘rikenglik, ma’naviy sohadagina emas, balki, siyosiy, huquqiy, demokratik yo‘nalishlarni ham qamrab oladi. B ag‘rikenglik tinchlikni ta ’minlovchi, urushlarni, barcha kelish- movchiliklarni yo‘q qiluvchi, haqiqiy tinchlik madaniyatiga yetaklovchi jarayondir. D iniy bag‘rikenglik xalqaro vaziyatni sog'lom lashtirishga, yangicha yondashishga yordam beradi. D in esa ijtimoiy ong sifatida inson faoliyatini qam rab oladi. Bag‘rikenglik ijtimoiy ong m azmuniga tobora in s o n iy m o h iy a t k asb e ta b o ris h i, s h a x s n in g h a q - h u q u q la r i barqarorligiga erishishi, m akonda mehr-shafqat, odamiylik tamoyillarini takom illashuviga yordam beradi. Bag'rikenglik insonning o ‘z -o ‘zini asrashiga ko‘maklashadi. Bag‘rikenglik keng m a’noda barcha xalqlarning yashrfsh uchun kurashish huquqining tasdiqlanishi bilan obyektiv ravishda bog‘liqdir. D unyo ham jam iyati kuch va zo'rlik, yakka hokim likni zaiflashtirish yo'llarini izlab keladi. Asrlar davom ida insonlar bag'rikenglikning haqiqiy poydevorini topishga intilib keldilar. Bu sohada diniy manbalaiga murojaat qildilar. Chunki odamlar o ‘rtasida barqarorlik jihatlariga ehtiyoj tug‘iladi. Barqarorlik muvozanat sharoitidagina alohida shaxs. xalq erkin m a'naviy shakllanish im koniyatiga ega b o ia d i. Diniy bag‘rikenglikni takom illashtirish m am lakatlar o ‘rtasida, m intaqalar va butun dunyo ham jam iyati m iqyosida d o 'sto n a m unosabatlarni qaror toptirishning m u h im o m ilid ir. S hu sababli ham O 'r ta O siy o n in g o ‘rta asr m utafakkirlari aynan diniy bag'rikenglik haqida ilmiy fikrlarni aytib ketganlar. Endilikda taijim a qilinib, xalqim izga tortiq etilayotgan adabiyot, ilmiy m anbalardan o'qib xulosa qilamizki, bag'rikenglikning falsafiy jihatlari har bir shaxs, har b ir xalqqa taalluqlidir. Jum ladan, Abu Rayhon B eruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», 70 « H in d isto n» , Y usuf Xos H ojibning «Q u tad g ‘u bilig», M ah m u d Q oshg‘ariyning «D evonu lug‘otit turk», Alisher Navoiyning «Xamsa», «H olati Sayyid H asan Ardasher», «M ahbub ul-qulub», Bobuming «B oburnom a», M irzo U lug‘bekning «To'rt ulus tarixi» va boshqa asarlarida m uam m oning yechimiga oid ibratli fikrlar bor. D iniy bilim lar, dunyoviy bilim lar bilan o ‘zaro aloqada b o ‘lishi bag‘rikenglikni taqozo etadi. Ayniqsa, buyuk m uhaddislar hadislar to ‘plashda bu jarayonlarga e ’tiborni qaratganlar. Ju m lad an , Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-870) hadislarida bag‘rikenglik jihatlari ochib berilgan. Im om Buxoriy jam i 600 ming hadis to'p lab , shulardan 100 m ing «sahih» va 200 ming «g‘ayri sahih» hadislarni yod olgan. H adis ilmi bobida nihoyatda iqtidorli b o ‘lgan. M inglab shogirdlar tarbiyalagan. M uslim ibn Hajjoj, Iso at-Term iziy, an-N asoiy, Abu Z u r’a, Y usuf al-Forobiy, Abu Bakr ibn Huzayma kabi m ashhur m uhaddislar shular jum lasidandir. Im om Buxoriyning «A l-Jom ’i as-sahih» (Ishonarli to ‘plam ) deb nom langan to ‘rt jilddan iborat hadislar to 'p lam i islom olamidagi boshqa m uhaddislar tuzgan hadis to ‘plam lari orasida eng m ukam m alidir. T o ‘plam da hadislardan tashqari islom huquqshunosligi, m arosim lari, axloq-odob, ta ’lim - tarbiya h am da o £sha davr tarixi va etnografiyasiga doir m a’lum otlar ham bor. T o‘rt jildlikka 600 ming hadisdan faqat 7275 ta «sahih» hadislar kiritilgan. Bu to ‘plam ju d a ko‘p m arta chop etilgan. Unga sharhlar berilgan. Im om Buxoriyning yana b ir qan cha asarlari bor. «Al-adab ul M ufrad», «Kitob asm o' is-sahoba», «Kitob a f o l il-ibod», «Kitob b a d ’ il-m axluqot», «Kitob birr il-volidayn», «Ta’rix us-siqot va-z- z u ’afo m in ruvot il-hadis», «Ta’rixi Buxoro» va boshqalar. Im om Buxoriyning ijodi qadriyatlarim izni tiklashda, kishilarda a x lo q -o d o b , h alo llik , ro stg o ‘ylik, poklik singari u m u m in so n iy fazilatlarni singdirish va qaror toptirishda m uhim aham iyatga egadir. M u h a m m a d payg ‘a m b a r «K im gaki A llo h tao lo yaxshilikni ravo k o ‘rgaydir, uni din ilm idan bahram and qilgaydir, ilmga ilm olm oq y o ii birlan erishilg‘aydir» deganlar. M azkur ftkrda diniy bilimlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar ham e ’tiborga olingan. Islom dinida buyuk insonlar o 'z nom larini buyuk ishlar bilan m uhrlab ketganlar. Shular orasida Abu Hanifa a n -N u ’m on ibn Sobit (taxallusi Imom i A ’zam (699-767)) alohida o ‘rin tutadi. U hanafiya 71 m azhabining asoschisi va im om i, ilohiyotchi olim lardan biridir. Kelib chiqishlari qobullik e ’tiborli oilalarga borib taqalsa-da, u kishining bobolari M arzubon xalifa U m ar ibn al-X attob (634-644) davrida islom ni qabul qilib Kufa (E ron)ga k o 'ch ib kelgan va u yerda m uqim b o ‘lib qolgan. D em ak, Abu H anifa shu yerda o ‘ziga to ‘q shoyichi savdogar oilasida tu g ‘ilgan. Otasi vafotidan so‘ng unga tegishli d o ‘kon Abu H anifaga m eros bo'lib qolgan. Xalifalikning bosh qozisi vazifasini bajarm aganligi uch u n Xalifa M ansur (hukm ronlik yillari 754-775) tom onidan qam algan va zindonda kaltaklab oidirilgan. Bu kishi «Imom A ’zam » («Eng buyuk Im om ») degan faxrli unvonga sazovor b o ‘lgan tarixiy shaxsdir. Shu sababli hanafiylik xalqimiz o ‘rtasida Im om A ’zam m azhabi, deb h am yuritiladi. Bu inson Q u r’oni K arim ni to ‘la yod olgan. Sunniylikni tashkil etuvchi to ‘rt m azhab asoschilari o ‘rtasida fa q a t A b u H a n ifa g in a p a y g ‘a m b a r M u h a m m a d a la y h is s a lo m sahobalarining ayrimlari bilan suhbatda bolgan. Barcha islomiy ilmlami ch u q ur o ‘rgangan. N atijada m usulm on huquqshunosligiga asos solgan. «Fiqh b o ‘yicha eng katta kitob», «Tavhid asoslari» ,»01im lar va o ‘rganuvchilar kitobi» , «Risola kitobi», «Vasiyat haqidagi kitob» kabilar A bu H anifa qalamiga m ansub. Abu H anifa asarlarining asliyati bizgacha yetib kelmagan. Asarlarida Tavhid (yagona Allohga ishonish), A llohning sifatlari, k alo m i-Q u r’on, Allohning qudrati, iroda erkinligi, gunoh ishlar va ularga belgilangan jazo, xayrli am allar va ularning ajri, iy m o n -e’tiqod va boshqa huquqiy m uam m olar batafsil yoritilgan. Abu H anifaning ba'zi asarlarida dindagi birinchi firqachilaiga qarshilik k o ‘rsatish sezilib turgan. Abu H anifa ijodiga «A l-M usnad» taalluqli b o iib , u hadislar t o ‘plam idan iboratdir. Abu H anifa ijodining markaziy o'rinlaridan biri bu hokim iyat bilan diniy muassasa o ‘rtasidagi munosabatdir. Bu ta'lim otda ta ’kidlanishicha, h ar qan day jo m e ’ masjidini ochish uchun hukum at ruxsatini olish lozim. Bu esa m am lakatdagi ijtim oiy-iqtisodiy m asalalar bilan bog‘liq. Jam iyatn i boshqarish sohasida dunyoviylik va diniylik o ‘rtasidagi kelishuvchilik davr talabidir. Shu sababli ham , bu m azhabni keng m a ’n o d a b ag ‘rikenglik va taraqqiyotga tarafdor m azhab, deb e ’tiro f etadilar. Abu H anifa va uning izdoshlari qiyos (taqqoslash) usulidan (ya’ni k o ‘rilayotgan masalaga o ‘xshash oldin sodir b o ‘lgan holatlar bilan) foydalanib, istihson (yaxshisi yoki afzalini tanlash) tam ovilini ishlab 72 chiqqanlar va kundalik hayotga tatbiq etganlar. Bu esa insonni, davlat va jam iy atn in g faoliyatini e ’tiro f etish bilan bog'liq edi. Bunday yondashish xalqlarning birlashishi uch u n u lam in g u rf-o d atlarin i hisobga olishni taqozo etardi. Shu sababli ham , islom dinini tezda to ‘g ‘ri tushunish va unga bo'yinsunish ko'proq turkiy xalqlar o ‘rtasida keng tarqaldi, u e ’zozlandi. Dindagi ushbu bag‘rikenglik natijasida dunyoning k o ‘p m am lakatlarida islom e ’tiro f etildi. Hanafiylikning «moslashuvchanligi», ijtimoiy- iqtisodiy madaniy sohalam i ilmiy idrok etish, ko'pgina m am lakatlarda hukm ron din sifatida e ’tiro f etilishni tezlashtirdi, unga qiziquvchilar safi orta bordi. Natijada bu ta ’limotning ta ra fd o rla ri, asoschilari k o ‘paydi. S hular q ato rid a Abu M ansur M oturidiy, Abu Is’hoq al-H akim as-Sam arqandiy, keyinroq yetishib chiqqan Abul M u ’in an-N asafiy, N uriddin as-Sobuniy al-Buxoriy, Abu Lays as-Sam arqandiy, B urhoniddin al-M arg‘inoniy kabilam i olish m um kin. Sunniylik ta ’lim otining «otasi» degan yuksak e ’tirofga sazovor b o ‘lgan sam arqandlik Abu Mansur al-M oturidiy (Islom qomusi b o ‘yicha) 870- yilda Sam arqandning M oturidiy mavzesida tug‘ilib, 944- yilda (ba’zi adabiyotlarda 941) vafot etgan. Qabri Samarqandning C hokardiza qabristonidadir. Bu joy hozir ziyoratgohga aylantirilgan. Buyuk daho, m utafakkir Alisher Navoiy Abu M ansur M oturidiy as-S am arqandiyni dinning izzatli sultoni, deb atagan. Bu inson bizga ko‘plab ilmiy m eros qoldirganki, ulardan barcha m usulm on xalqi bahram an d b o ‘lib kelayotir. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi: «Ta’vilati Ahli sunna» - Q u r’on va sunnaning rasmiy ta ’villari, y a’ni rasmiy islomiy talqini, sharhlari bitilgan kitob; Shariat asoslari va sofligi haqidagi kitob; «Kitob ul-Jadal» - diniy-ahloqiy bahs m unozaralarda g‘olib kelish haqidagi kitob; «Kitob ul-U sul» - diniy ta ’lim ot uslubiyatiga oid asar; «Risolat ut-Tavhid» - Allohning yakka- yu yagonaligi, birligi, vahdoniyat dini, ya’ni ilm -ul aqoidning nazariy asoslari haqidagi va boshqa o'nlab asarlarni tilga olish mumkin. K o‘rinib turibdiki, M oturidiyning ilmiy faoliyati islom dinini ilmiy jih atd an him oya qilish bo'lgan. Ayniqsa, diniy niqob ostida n o to 'g ‘ri yo‘lga kiruvchilarni tanqid ostiga olgan. Allomaning fikricha, m a’lum diniy yo‘nalishlarning haqiqiy yoki soxtaligini ko‘rsatuvchi ishonchli dalillar mavjud. Ushbu dalillarni bilishda, aniqlashda insonlarga qaysi sohalar to ‘sqinlik qilishi m um kinligini ochib berish zarur. «Kitob at- 73 Tavhid»da bu sohada shunday fikrni bildiradi: «Bu - ko ‘r-k o ‘rona taqlid b o ‘lib, ju d a keng tarqalgan illatdir, ya'ni bunda ju d a k o ‘pchilik b iro n -b ir m a ’naviy yoki diniy yo‘lboshchiga, uning fikrlari m azm un- m ohiyatini tushunrnagan holda q o ‘shilishga kuchli moyillik bildiradi. M ana shu sabab natijasi o ‘laroq, h ar bir firqa va har bir yo‘nalish shu paytga q ad ar o ‘z tarafdorlariga ega b o ‘lib kelm oqda. Bu muxlislar qachondir qabul qilingan soxta ta'lim otga sadoqatda q at’iylik namoyish etm o q dalar va yana o ‘zlarini haqiqatning yagona egalari hisoblam oq- dalar.» U shbu fikrlar hozirgi zam on aqidaparastlar faoliyatiga, diniy fundam entalizm , diniy ekstrem izm , terrorchilik harakatlari ishtirok- chilari faoliyatiga ham taalluqlidir. M oturidiy ijodining falsafiy jih ati shundaki, unda o'xshashlik yoki taqlid bir kategoriya sifatida sharhlanadi. Jum ladan, haqni nohaqdan ajratishning u ch ta usuli bor: 1) Jam i jonzotlarga xos b o ‘lgan sezgi a ’zolari. 2) Insonga xos b o ig a n aql orqali amalga oshiriladigan nazariy xulosalar 3) Ish on tirishd a q o ‘llaniladigan naql va axborotlar. Bu fikrlardan hozirgi kunda ham foydalanib ish yuritilsa, foydadan xoli b o ‘lm as edi. M o tu rid iy islom ni him oya qilish b ilan ch ek lan ib qolm asdan, islom dagi botil oqim va firqalar faoliyatini ayovsiz tanqid qildi. 0 ‘sha paytlarda paydo b o ‘lgan bir qancha: haruriylar, rofiziylar, q a d a r i y l a r , j a b a r i y l a r , j a h m i y l a r , m u r j i ’iy l a r , h o z i j i y l a r , m u ta ’zim iylar, karrom iylar, ismoiliylar va boshqa oqim larni diniy yondashuvdagi zaifligini dalillar bilan tanqid qilgan. U ning fikricha, inson im tihon uch u n yaratilgan. Shaxsiy intilishlari insonni b a ’zida to ‘g‘ri y o id a n adashtiradi. Ularga inson o ‘zidagi ijobiy imkoniyatlardan kelib chiqib qarshi tu rm o g ‘i lozim. «K itob at-T av h id » d a shunday fikrlarni o ‘rtaga tashlaydi: «din buyuklarga e ’tiq od qilib, taqlid qilishga em as, dalillarga asoslanm og‘i kerak», «hech kim gun o h so dir qilgani tufayli kofir deb e 'lo n qilinm aydi. Biz jam i «qibla kishilari»ni m o‘’min deb bilam iz, ularning qalbini esa Allohga havola etamiz», «bid'atchilar bilan shunchaki d o ‘ston a m u n o sab atd a b o ‘lishning o ‘ziyoq xatodir», «sunnatning to ‘g ‘riligini aniqlash uchun, bir-biriga zid naqllarga tayanish m um kin em as, balki m ustaqil fikrlash kerak», «72 guruh mavjud, faqat 73- guruhgina najot topdiki, bu - jam oadir», ushbu fikr o 'n asr oldin aytilgan b o is a -d a , bugungi kun faoliyatini ham aks ettiradi. 74 U m um iy xulosa shundan iboratki, Abu M ansur M oturidiy ijodida, diniy soha bo‘yicha, dinning asosi Q u r’oni Karim va Hadisi shariflardir. Turli nazariyalarga, m azhablarga, boshqacha fikrlarga hech qanday o 'rin yo‘q. C h u n k i m azhablarning xato talq in id an buzuq niyatli kishilar foydalanib islom dini o b ro ‘siga p utur yetkazadilar. Islom da o ‘zgartirishlar, islohotlar yaram aydi. 0 ‘tm ishda o ‘chm as iz qoldirgan buyuk siym olardan yana biri bu al-M arg‘inoniydir. Alloma Burhoniddin al-M arg‘inoniyning to ‘liq ismi Download 40.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling