T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I
Nazariyaning asosiy vazifalari
Download 40.61 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nazariya va iqtisodiyot
- Tayanch tushuncha va iboralar
- X I bob. HOZIRGI ZAM ON AXBOROT TIZ1MLARINING GLOBALLASHISHI VA ILMIY IJOD Insoniyatning globallashuv jarayoni. Globalizatsiya jarayoni
- Globallashuv bu — umuminsoniy va umumjahon moddiy va ma’naviy rivojini va tamoyillarini tor doiradan chiqib keng miqyosda qamrab olinishidir.
- XVII asr 3,3 XVIII asr 5,5 XIX asr 16 XX asr
- Davlat nomi Yillar 1987 1988 1989 1990 1991
- Dunyo bo‘yicha 45,8 39,3 38,2 29,0 22,1
Nazariyaning asosiy vazifalari Nazariya ta ’limoti ham qadimiydir. Nazariya haqida hali eramizgacha bo'lgan davrdayoq tu rli-tum an fikrlar paydo b o ig a n edi. Jum ladan, 140 antik dunyo faylasuflaridan Yevklid o ‘zining “ N ach aio '’ (Boshlanish) asaridayoq nazariyaning keng m a ’nodagi m azm unini ochib bergan edi. Y a’ni, nazariyaning inson faoliyatini tahlil qilishdagi metodologik ahamiyati haqida fikr bildirgan edi. Nazariyani tor m a’noda tushunishni esa XV11I asrda A. Fergyuson va I.Kantlar o ‘rtaga qo‘ydi. Ammo so‘ngroq XIX asrda, voqelik haqida m antiqiy tahlil kuchayib ketishi bilan nazariyaning bilish jarayonidagi o ‘rnini tushuntirish yanada jiddiy tus ola boshladi. C hunki bu davrga kelib bilish nazariyasiga ehtiyoj orta bordi va unda nazariya o ‘mining beqiyosligi aks eta boshladi. Jumladan, M ax, Djem s, Pirson, Ostvald, Puankare, D yugem, Gusserl kabi faylasuflar nazariyaning ilm iy m ohiyati uning vazifalari haqida o ‘z qarashlarini ifoda etdilar. N azariyaning mohiyati va uning vazifalari haqida ko‘proq neopozitivistlar ta ’lim oti asosiy o ‘rinni egallaydi. Nazariya ilmiy tadqiqotchi tom onidan asoslangandan so‘ng, haqiqiy kuchga kiradi va obyektning h o latini o ‘zgartiradi. N azariyaning vazifalaridan yana biri shundaki, u tajribani ham muloqotga olib kiradi. Q ‘z navbatida nazariya o ‘zining obyektiv yoki xolisligini tajribada tasdiqlaydi. Nazariya ilmiy ijodning maqsadini aniqlashga yordam beradi. C hunki nazariy jarayon, narsa va hodisalarning izlanish obyektlari va tuzilishini tushunish va tushuntirishga xizmat qiladi. U m um an, nazariya tu rli m aqsad va vazifalam i bajarar ekan, u quyidagi unsurlardan tashkil topadi: nazariyaning boshlanish obyekti, obyektni ifodaiovchi tushnnchalar, nazariyani isbotlovchi uslublar, taxrainiy va haqiqiy natija va boshqalar. Fan rivojini nazariyalar miqdori va sifati belgilaydi. U shbu jarayonda quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Maxsus ilmiy izlanish obyektini tanlaydi. U obyekt m a’lum hajm, m iqdor va mazmunga ega bo‘ladi; 2. Ilm iy obyekt haqidagi qarashlam i jam lab o'zining m ohiyatini ochadi; 3. A niq b o ‘lgan ilm iy b ilim larn i asoslash bilan birga ularni aniqlashtirib, kengaytiradi, m azm un-m ohiyatini, am aliyotda tutgan o ‘m in i ko‘rsatadi; 4. Obyekt haqidagi yangi farazlam i keltirib chiqaradi; 5. Ilm iy tadqiqot natijasida olingan yangiliklarning haqiqiyligini asoslaydi; 6. Ilmiy ijodda am aliyot va nazariyaning hamkorligini isbotlaydi; 141 7. Ilmiy natijalarni am aliyotga olib chiqish kerakligi yoki kerak emasligi haqida m a’lum ot beradi. N azariy bilim da obyektning tuzilishiga jiddiy e ’tib o r beriladi. O linadigan natija ana shu obyektning tuzilishini to ‘g‘ri aks ettirishga ham bog'liqdir. Ilmiy ijodning bu bosqichida barcha to ‘plangan dalillar qayta sinovdan o ‘tkaziladi. Talablaiga javob berilishi o ‘iganiladi. Dalillar aniqlashtiriladi. Barcha fikr va m ulohazalar tahlil qilinadi. Obyekt haqidagi um um iy tasavvurlar birlashtirilib, bir butun holatga keltiriladi. Birlamchi asos paydo b o ‘ladi. Ushbu jarayonlar bosqichlaridan o'tgan ilmiy nazariya ilmiy ijodni davom ettirishga yo'llanm a oladi. Ilmiy ijodda ilmiy nazariyaning m ukam m alligini aniqlash, uni tushunish va tushuntirishga ham b o g iiq . M azkur holat ilmiy ijod sohibidan o ‘ta m as’uliyat va mahoratni talab etadi. Nazariyaning kelajagi ana shu holatga ham bog‘liqdir. Tushunish va tushuntirish jarayoni n az a riy an i k en g ay tirish va c h u q u rla sh tirish , y an ad a an iq lig in i ta ’m inlashga yordam beradi. N azariya ilmiy ijodni mujassam holga keltiradi. F ikrlam i muvofiqlashtiradi. Shu bilan birga, oldin m a’lum b o ‘lm agan ilmiy xulosani chiqarishga k o ‘m aklashadi. N azariyaning vazifalaridan yana biri shuki, u nisbiy va m utlaq haqiqatlar bilan aloqadadir. N azariya tajriba natijasida voqelikdagi nisbiy yoki mutlaq haqiqatlam ing ham m azm un-m ohiyatini ochishga yordam beradi. Ularning obyektivligini inkor etadi yoki hayotiyligi haqida xulosa beradi. M a’lumki, haqiqatlar nisbiy b o ‘lgani singari nazariyalar ham nisbiy bo'ladi. Ilmiy tadqiqotlar natijasida nazariya mutlaqlikka o ‘tishi mumkin. Nisbiy nazariyalar to ‘ldirila boriladi. Tanlangan sohalarga qarab u mutlaq nazariyalarga aylanishi mumkin. Ilmiy nazariyaning ilmiy ijodda yetakchilik xususiyati bor. Bu yetakchilik vazifasi yangi sohalami bashorat qilish jarayonida ko‘rinadi. C hunki nazariya asosida jiddiy, turli bosqichlardan o ‘tgan ilmiy bashorat yaratiladi. Masalan, tabiatdagi oldin inson aqli bovar qilmagan turli voqea-hodisalar avval nazariya orqali bashorat qilinib, so‘ng tajribadan o'tkazilib xulosalar olingan. A. Eynshteynning um um iy nisbiylik nazariyasi fanda buyuk o'zgarishlarni keltirib chiqardi. J u m la d a n , n e y t r o n , y u ld u z la r , p u ls a r la r , k v a z a r la r , k a tta m assalam ing gravitatsion siqilishi, koinotning kengayishi, kosmologik m odel va hozirgi zam on gravitatsiyaning um um iy nisbiylik nazariyasi kabilardir. A yniqsa, 1903- yilda B erlinda n ash r etilgan “ Fizika 142 yilnom asi” jurnalida “ H arakatlantiruvchi jism lar elektrodinamikasiga d o ir” degan m aqola bosilib chiqqandan so‘ng, jism lar tabiati haqida inson bilimlarini tubdan o ‘zgartirib nisbiylik nazariyasining keng qirrali ekanligi haqida tasavvurlar rivojlanib ketdi. Shundan so‘ng, um um iy va xususiy nisbiylik nazariyasi samarali rivojlandi. Tajribalar olib borilib tasdiqdan o'tkazildi. D. K. Maksvellning elektrodinamikasi elektromagnit to ‘lqinlarining mavjudligini bashorat qildi. So'ng G .G erts ularni tajribada tasdiqladi. D .I.M endeleyev bir qator nom a’lum kimyoviy unsurlam ing mavjudligini bashorat qildi. Bu bashoratni hozirgi vaqtda kim yo fani tasdiq lam oqd a. B unday m isollarni ko‘plab keltirish mumkin. Bu misollar m a’lum b o lm ag an narsa va hodisalarni bashorat qilish ilmiy nazariyalarning m uhim vazifalari ekanligidan dalolatdir. Nazariya va iqtisodiyot M oddiy n o z-n e'm atla r ishlab chiqarish inson hayotining asosini tashkil etadi. Bu jarayon o ‘ta murakkab, ziddiyatli jarayonlam i qamrab o la d i. T n sonning aso siy fao liy a ti o ‘z i n i- o ‘zi (tu rli jih a td a n ) ta ’minlashdir. D em ak, bu jarayon ilmiy ijod qilishni taqozo etadi. Ehtiyoj cheksizdir. Iqtisodiyot ana shu ehtiyoj bilan cham barchas bog‘liq. Iqtisodiy rivojlanish nafaqat amaliyotni balki nazariy jihatlarni ham talab etadi. Iqtisodiyot ishlab chiqarishning tarkibiy qismidir. Ishlab chiqarish jarayonida turli xil n o z -n e ’m atlar - oziq-ovqat, kiyim- kechak, hayolda yashash uchun kerak b o ‘lgan turli vositalar paydo b o ‘ladi, rivojlanadi, taraqqiy etadi. Bu rivojlanish va taraqqiyot esa turli nazariyalarni paydo qiladi. Z ero, nazariyalar ishlab chiqarishni bir bosqichdan ikkinchi bosqichga ko‘taradi. Ishlab chiqarish quyidagi sohalam i o ‘z ichiga oladi: maqsadga muvofiq faoliyatni, ya’ni m ehnat jarayonini, bu birinchidan, ikkinchidan, m ehnat vositalariga ta ’sir ko‘rsatadigan tabiiy ashyolam i, ishlangan va ishlanmagan ashyolami ham , uchinchidan, turli m ehnat vositalarining o ‘zlarini. D em ak, ko'rib turibm izki, ishlab chiqarishda ko‘p sohalar ishtirok etadi. Bu ishtirokchilam ing o ‘zi insondan tafakkur qilishni talab etadi. Bu ishtirokchilam i harakatga keltirish o ‘z -o lzidan amalga oshmaydi. U larni amalga oshirish uchun ilmiy izlanish va ijod qilish talab etiladi. Izlanish va ijod qilish turli nazariyalarga murojaat qilishga m ajbur etadi. N azariyalar faqat ishlab chiqarish haqidagina b o ‘lmaydi, balki 143 inson tafakkurining o ‘zini ham qam rab oladi, uning ijtimoiy faoliyatiga ta ’sir qiladi. Bu esa nafaqat iqtisodiyotga, balki insonning din, san’at, siyosiy, huquq, m adaniyat, qadriyatlar sohasini ham nazardan chetda qoldirmasligini taqozo etadi. Iq tiso d iy o t in so n la rn in g am aliy fao liy ati b ilan b o g ‘lan g an . M a’lum ki, hayotning o ‘zi ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish m u n o s a b a t l a r i , s a m a r a d o r lik , t a d b ir k o r lik , b iz n e s m e n lik , hu n arm an dch ilik kabi sohalardan iborat b o ‘lib, bu sohalar insonlar faoliyati uchun vositalardir. N azariya voqelikni anglab olish uchun quroldir. Lekin, nazariyaning o ‘zi am aliy faoliyatni keltirib chiqaradi. Amaliy faoliyat esa inson turm ush tarzining davomiyligini ta ’minlaydi. Amaliy faoliyat orqali xo‘jalik yuritiladi. Bu insonlardan doimiy harakat qilishni talab etadi. H arakat insonni am aliy bilimga farazlar qilishga, qiyinchiliklam i yengishga yetaklaydi. Iq tiso d iy o t nazariyasi - bu iqtisodiyot q o n u n q o id alarin i va rivojlanish tam oyillarini o ‘rganuvchi fandir. Aslida iqtisodiy bilim beruvchi fanlar turli-tum and ir. Iqtisodiy fanlar qatoriga 20 dan ortiq f a n la r k ira d i. U la r n i s h a rtli ra v ish d a 3 g u ru h g a b o ‘la d ila r: um um iqtisodiy, xususiy, funksional iqtisodiy fanlar. Iqtisodiy nazariya degani um um iqtisodiy fanlar guruhiga m ansubdir. Iqtisodiyot nazariyasini qisqa qilib tushuntirish, unga ta ’rif berish o ‘ta m ushkul. U ni b a ’zi bir olim lar tovar ayirboshlash, pullik bitim lar bilan ham da iqtisodiy faoliyat turlari bilan bog‘liq fan desalar, yana birovlar, iqtisodiyot nazariyasi h ar xil tovarlam i ishlab chiqarish m a q sa d id a k is h ila r to m o n id a n no y o b va ch ek la n g a n u n u m li resurslardan foydalanish to ‘g‘risidagi fan, deydilar. Boshqa bir ta ’rifda: iqtisodiyot nazariyasi kishilarning kundalik ishbilarm onlik faoliyati, tirikchilik uch u n m ablag1 topishi va undan foydalanishi to ‘g‘risidagi fan 1, deydilar. T a ’riflardan k o 'rin ib turibdiki, iqtisodiyot nazariyasining izlanish obyektlari ham xilm a-xildir. Shu sababli ushbu fandagi nazariyalar ham turli tu m an jarayonlarni o ‘zida aks ettiradi. D em ak, iqtisodiyot h ar bir inson, oila, jam o a, jam iyat faoliyatiga taalluqli b o ‘lganligi 1 O 'lm asov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi., Т.: “ S harq” , 2006. 12-13- betlar. 144 uchun ham ushbu fan doirasida turli nazariyalar, xilma-xil qarashlar, turfa xil b ashoratlar paydo b o ‘ladi, rivojlanadi. Iqtisodiyot sohasi, shulardan xulosa qiladigan b o ‘lsak, ijod uchun bir um m ondir. Uning chegarasi keng va beqiyosdir. Binobarin, nazariya iqtisodiyotni shunday uzluksizlikda, tadrijiylikda olib o ‘rganadi. Nazariya iqtisodiyotda g‘ayriiqtisodiy om illar ta'sirini hisobga olib o ‘rganadi. C hu nk i iqtisodiyot aho linin g siyosiy, ijtim oiy, milliy jihatlarini ham qam rab oladi. Nazariya iqtisodiy va tabiiy sohalarning o ‘zaro m unosabatlarini ham o ‘zida mujassamlashtiradi. Shular bilan birga, nazariya iqtisodiyotningtabiatga ta ’sirini hisobga oladi. M a’lumki, iqtisodiyot b iro r joyda to ‘xtab qolm aydi, u rivojlanishdadir. D em ak, nazariyada bu jarayon ham o 'z aksini topadi. Iqtisodiy hodisalam ing kelib chiqishi, undagi o ‘zgarishlarning sabablari o ‘rganiladi. Iqtisodiy nazariyada zam on talablari, texnologik o'zgarishlar ham e ’tiro f etiladi. G arch an d texnologiya iqtisodiy nazariyaning obyekti b o im a sa -d a , u iqtisodiyotning m oddiy asosiga ta ’sir qiladi. Shuning uchun ham , nazariya bu holatni nazardan chetda qoldirmaydi. Masalan, nazariyada «Katta sikllar - k atta to'lqinlar» degan tushunchalar borki, bular texnologiyadagi katta burilishning iqtisodiyotga ta ’sirini nazarda tutadi. M utlaqo yangi texnologiya paydo b o ‘lishi bilan iqtisodiyot rivojida yangi davr — katta sikl boshlanadi, bu odatda 50-60 yil davom etadi. M ana sh u larn i nazariy a tah lil etad i ( 0 ‘lm asov A. V ahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi. Т.: “ S harq” , 2006 y. 17- b.). Yuqorida ta ’kidlanganidek, nazariyada tasodifiy yoki ju z ’iy emas, balki doim o takrorlanib turadigan iqtisodiy hodisalarni tahlil qilib, bilish uchun abstraksiyalash (m avhum lik) usuli q oilan ilad i. Aynan mazkur usul nazariya uchun asosiydir. Ushbu usul yordamida iqtisodiy hodisalar, ularga t a ’sir etuvchi birinchi va ikkinchi darajali om illar o ‘rganilib, ularga nazariy baho beriladi. Abstraksiyalashda taxminiy usul ham qo'llaniladi. M asalan, narxning talabga ta ’sirini bilish uchun talabga ta ’sir etuvchi boshqa om illar o ‘zgarmay turadi, deb taxm in qilinadi. Ayni holatda narx va talabning o ‘zgarishi qanday b o iish i aniqlanadi. Abstraksiyani aniqlash mantiqiy usulga bogiiq. Mantiqiy yondashish ta ’sirida iqtisodiy m uam m olarning o'zaro aloqadorligi, bog'lanishi, munosabatlari, paydo bo'lishi. natija va sabablari aniqlanadi. Boshqacha aytganda, abstraksiyalash bu iqtisodiyotning nazariy m aketini paydo 145 qilishdir. A m m o u, ilmiy yoki noilm iy b o ‘lishi m um kin. U voqelikni t o ‘g ‘ri yoki n o to ‘g'ri aks ettirishi bilan farq qiladi. Aslida model yoki maket iqtisodiy voqelikning nazariy ifodasidir (o ‘zbek modeli). Iqtisodiy nazariyada oddiy yoki m urakk ab iqtisodiy m odel yoki m ak etlar qoMlanishi m um kin. O ddiy m odelda firma va oilalar ishtirok etsa, murakkab modelda ko'pchilik subyektlar qatnashadi va juda ko‘p hisob- kitoblar nazarda tutiladi. Iqtisodiy nazariyada ijobiy va norm ativ holatlar tanlangan obyektni tahlil etish uchun q o ‘llaniladi. Ijobiy holatda obyektni nazariy jih ati tushuntirilsa, norm ativ h o latd a (usulda) obyektning qanday b o ‘lishi, n im alar zarur b o ‘lishi haqida fikr yuritiladi. D em ak, iqtisodiyotda nazariyalar oddiylikdan, murakkablikka qarab boradi. A. 0 ‘lmasov, A. V ahobovlarning k o ‘rsatishicha, nazariyada iqtisodiyotning q o n u n - qoidalari 3 xil darajada o ‘rganiladi: a) m ikrodarajada, b) m akrodarajada, v) m egodaraja (global) da. U lar bir-biri bilan aloqador. N azariya uchu n iqtisodiyotni ilmiy tahlil qilishda miqdoriy tahlil ham q o ‘llaniladi. M iqdoriy sohalar nazariy xulosalar chiqarishga xizmat qiladi. N azariyada sifatli tahlil h am q o ‘llaniladi. Sifatli tahlil nazariy xulosalar chiqarishga va q o n u n -q o id alarn i ilmiy ta ’riflashga yordam beradi. Tayanch tushuncha va iboralar M odel, nazariya, iqtisodiyot nazariyasi, abstraksiya, am aliyot, ilm iy nazariya va dedu ksiyalash, iqtisod, ilm iy ijodda nazariya, norm ativ holat, induktiv nazariya. Mavzuga oid savollar 1. N azariya tushunchasini izohlang. 2. Nazariya va iqtisodning aloqasini tushuntiring. 3. N azariyaning vazifalarini ayting. 1 4 6 X I bob. HOZIRGI ZAM ON AXBOROT TIZ1MLARINING GLOBALLASHISHI VA ILMIY IJOD Insoniyatning globallashuv jarayoni. Globalizatsiya jarayoni XX asr o ‘zining yirik kashfiyotlari bilan odingi asrlardan tubdan farq qiladi. C hunki aynan XX asrda fan va texnika inqilobi ro ‘y berdi. Boz ustiga ikki m arta jahon urushi b o ‘ldi. XX asr biologiya, fizika, astronom iya, m atem atika fanlarining misli k o ‘rilm agan yutuqlarini keltirib chiqardi. Jum ladan, shu asrda oqsil m oddalarining (kislotalar) sintez qilinishi va shu asosda biologiya fanlari ta rm o q larin in g rivojlanishi; fizika fani o rqali b o ‘linm as zarrachalam ing kashf etilishi, ularning xususiyatlarini o ‘rganilishi va yangi zarrachalarni kashf etilishi, kosm ik fazoni tadqiq qilishning yangi bosqichga k o ‘tarilishi, kibernetika, k o m p yuterlar haqidagi tasavvurlarning o'zgarishi kabi sohalar fikrimizning dalilidir. XX asrda faqat tabiiy fanlar rivojlanibgina qolm ay, balki ijtim oiy-gum anitar so h a la r ham beqiyos d arajada rivojlandi. Bu rivojlanish dunyo hodisalarini qayta tahlil qilishga majbur qildi va majbur qilmoqda. Yangi m uam m olarni keltirib chiqarm oqda. Bu m uam m olar um um insoniy m uam m olarga aylanm oqda. Hozirgi davrda loqayd b o ‘lmagan har bir inson ana shu um um bashariy m uam m olar haqida fikr bildirmasligi m um kin emas. Zero, kelajakda ekologik, texnikaviy jarayonlar, oziq- ovqat m ahsulotlari, energetik jarayonlar qiyofasi qanday b o ‘ladi, fan va texnikadan yana nirnalarni kutish mum kin. Inson xromosomasi tahlil qilinishi inson faoliyatini qanday o'zgarishlarga olib keladi, kabi savollar davrim izning savollaridir, ayni paytda um um bashariy yoki global muammolardir. XX asrda yashab ijod qilgan akadem ik A.Saxarov kelajak haqida jo n kuydirib gapirgan edi. Uning fikricha, keyingi ellik yillardan so‘nggi hayot ko ‘pgina ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Insoniyatni yirik falokatlar kutadi, xavf-xatarlar ro ‘y beradi, m ashaqqatlar paydo b o ‘ladi. L ek in, b u n d ay h o la tla rn in g o ld in i olish in so n n in g - 147 insoniyatning aql- idrokiga b o g iiq . lnso nn in g aql- zakovati kelib chiqadigan falokatlarning oldini olishga qaratilishi lozim. Fan va texnika taraqqiyoti faqat hayratlanish u ch u n em as, balki uning oqibatlari haqida ham qayg'urishni talab etadi. (Voprosi filosofii, 1988 -yil 1- son). B M T n in g m a ’lu m o tla rig a q a ra g a n d a (q a n c h a lik ta lo fa tla r b o 'lm asin ) dunyo aholisi tez sur’atlar bilan ko'paym oqda. H ozir yer yuzida 6 m illiard aholi istiqom at qiladi. 2025- yilga borib aholi soni 8 m illiardga yetadi, degan taxm inlar bor. Hozirgi paytda yer yuzining aholisi bir kunda 275 ming kishiga k o ‘paym oqda. Bir yilda esa 60 m illionga o ‘sayotir. A holining o'sishi tabiiy bo‘lsa-da, yer yuzidagi tabiiy boyliklar: neft, to shk o ‘m ir, torf, toza suv, u n u m d o r tuproq va boshqa foydali qazilm alar keskin kamayib borayotir. Birgina ichim lik suvini oladigan b o ‘lsak, bu suv yer yuzidagi suvning hajm ini atigi 2 foizini tashkil etadi. O 'sib borayotgan aholi uchun, albatta, bu y e ta rli d e b b o ‘lm a y d i. D e m a k , g lo b a lla s h u v ja ra y o n i u s h b u m uam m olarni keltirib chiqarayotganligini hech kim inkor etaolmaydi. Globallashuv bu — umuminsoniy va umumjahon moddiy va ma’naviy rivojini va tamoyillarini tor doiradan chiqib keng miqyosda qamrab olinishidir. D unyo ah o lisin in g to ‘xtovsiz k o ‘payib borayotganligi hozirgi davm ing eng m uh im xususiyatlaridan biridir. Q uyidagi jadvalda (1970-2000- yillar oralig‘i) aholining o'sish sur’ati (% da) keltirilm oqda. Mintaqa % Osiyo 76,1 Afrika 140,4 Yevropa 16,1 Shimoliy Amerika 30,2 Lotin Amerikasi 89,3 A holining o ‘sishi, o ‘z navbatida, um um bashariy m uam m olarni keltirib chiqarm oqda. X o'sh, bu um um bashariy m uam m olar qaysilar? U m u m b a sh a riy m u a m m o la r q a to rig a rus o lim la rid a n Yu. N . G ladkovning fikricha quvidagilar kiradi: 148 1. D unyoni saqlash m uam m osi; 2. Energetika muammosi; 3. X om ashyo m uam m osi; 4. D unyo okeani m uam m osi; 5. M adaniyat inqilobi; 6. Sog‘liqni saqlash; 7. Avariya va falokatlar; 8. Terrorizm ; 9. Byurokratiya; 10. Demokratiya tanqisligi; 11. Urbanizatsiya; 12. Xalqaro aloqalar; 13. Demografiya muammosi; 14. Savdo-sotiq m uam m osi; 15. Qoloqlik muammosi; 16. Ekologiya muammosi. M u am m o lar ichid a u ru sh va tin c h lik m u am m o si, ayniqsa, dolzarbdir. Eram izdan avvalgi 3500- yildan hozirgacha 14530 ta h ar xil u rushlar bo'lgan. Insoniyat tarixi 292 yilgina urushsiz yashagan. Quyidagi jadvalda urushda halok b o ‘lganlar soni keltirilgan (mln. kishi). XVII asr 3,3 XVIII asr 5,5 XIX asr 16 XX asr 70 Y er y u z id a q u r o lla n is h p o y g asi u c h u n m illia rd la b d o lla r sarflanm oqda. H ar yili dunyoda harbiy maqsadga qariyb bir trillion do llar sarf etilar ekan. Agar planetam izda harbiy qu rollar ishlab chiqarish bir haftaga to ‘xtatilsa, insoniyat uchun bu tadbir haftasiga 15 milliard dollardan ziyod foyda keltirar ekan. Quyidagi jadvalda 1987- yildan 1991- yilgacha bo'lgan oraliqda jahondagi yirik davlatlarning qurol-yarog' bilan savdo-sotig‘i (milliard dollarda) keltirilgan. 149 Davlat nomi Yillar 1987 1988 1989 1990 1991 AQSH 13,7 11,9 11,9 11,2 11,2 SSSR 17,7 15,1 14,9 9,6 3,9 GFR 0,8 1,3 0,8 1,2 2,0 Xitoy 2,9 1,9 0,9 1,0 1,1 Buyuk Britaniya 2,2 1,7 2,7 1,6 1,0 Fransiya 3,2 2,4 2,9 2,0 0,8 Dunyo bo‘yicha 45,8 39,3 38,2 29,0 22,1 Insoniyat atrof-m uhitga t a ’sir k o ‘rsatm oqda. N atijada ekologik m u am m o lar yuzaga keldi. Atmosferaga yiliga 1 k m 3 zaharli m oddalai va ularning changlari tushar ekan. Ushbu dalillarni keltirishdan maqsad hozirgi kundagi bu m a 'lu m o tlarn i to ‘plash texnologiyalarga ham bo g ‘liqdir. 0 ‘z navbatida, axborotlar globallashuvi kelib chiqadi. A xborotlar globallashuvi bir to m o n d an ijobiy natijalarga olib kelishi, ikkinchi to m o nd an salbiy natijalarni berishi m um kin. Ya’ni, inson miyasi va uning nerv (asab) faoliyati qanchalik k o ‘p axborotlarni qabul qilaversa, uning shunchalik zaiflashishi sodir b o ‘lishi mum kin. Sababi axborotlarning tez ko'payishi natijasida asab sistemasi uncha tez m oslasha olm aydi. Shu sababli axborot tizim ini rejali qabul qilish inson organizm iga ta ’sir etm aydigan darajada b o ‘lishini ta ’minlash ham ijod faoliyatiga bog‘liq. Axborot tizimining ijobiy tom oni shundaki, u yer yuzidagi xalqlar va m illatlar o ‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy ilmiy- texnikaviy, m adaniy aloqalarni tezlashtiradi, yaqinlashtiradi. Bunda> holat esa h a r bir m am lakatning um um iy rivojlanishiga jiddiy ta ’sii ko'rsatadi. Shu m am lakatning taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradi. Ishlab chiqarish kuchlarini o ‘zgartirishga olib keladi. Bu esa umumi> sivilizatsiyaning o ‘zgarishiga olib keladi. Fan va texnika taraqqiyoti ijtimoi> hayot o ‘zgarishining asosiy om ilidir. D em ak, axborot texnologiyalari o rq ali ta b ia t, texnikaviy ja ra y o n la r, iqtisod iy -ijtim o iy , madani> faoliyatlar qaytadan tahlil qilinadi. Bularning barchasi i jod jarayonini 150 o ‘ta d o lzarblig id an d arak beradi. C h u n k i ijodiy jaray o n paydo b o ‘layotgan axborot tizim larining asosi ham hisoblanadi. Axborot jam iyatining paydo b o ‘lishida hozirgi zam on elektron- kom pyuter va biotexnologik rivojlanish bilan bog‘liqdir, A niqrog‘i, kom py uterlar, elek tro n ik a, u m um iy texnologiyaning rivojlanishi axborot yoki inform atsion jam iyatni keltirib chiqaradi. Bu jam iyat o ‘z navbatida, insonning faoliyati, uning um um iy dunyoqarashining o ‘zgarishiga olib kelayotir. D u n y o q a rash n in g o'zg arish i zam on talablariga yangicha javob berish bilan ham bog'liq. Inson intellekti bir joyda to ‘xtab qolm aydi. U ham , fan ham , ijod rivojlanishi bilan o ‘zgarib boradi. Bu o ‘rinda, ta 'k id lash lozim ki, fanning haqiqiy axborot markazi ekanligi seziladi. Shu sababli fan o ‘zining aniq va haqiqatga mos axborotlariga ega boMishi kerak. Inson axborotlar o'rtasida chalkashib qolniasligi kerak. A xborotlar orqali haqiqatni bilishi, unga erishishi lozim. A xborot ta'sirida ijod uchun zarur b o ‘lgan dalillarga ega b o ‘lishi zam r. Download 40.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling