T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I
Davlatning fan va iqtisodiyot sohasidagi siyosati
Download 40.61 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Usullar, metodologiya va iqtisodiyot
- 0 ‘rtacha umuiniy usullar
- Strukturalarni tadqiq qilish usullari
- Xarakteristikalarni aniqlash usullari
- Sifatni oshirish usullari
- Modellashtirish usuli 1) Matematik modellashtirish.
- 3) Struktura
- Tayanch tushuncha va iboralar
- Davronovning voqelik haqidagi fikrlaridan namunalar
Davlatning fan va iqtisodiyot sohasidagi siyosati D avlatim iz mustaqillikka erishgandan so‘ng o ‘ziga xos va mos rivojlanish yo'lini tanladi. Sobiq ittifoq davridagi boshqarish talabga javob berm ay qoldi. 0 ‘zbekistonni jahonga nam oyon qilish, axborot va iqtisodiy jih atd an chetlashtirish hollariga barham berish, jahon ham jam iyatining boshqa m am lakatlari qatorida teng b o ‘lib olish sari intilish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Bu sohada m a ’lu m y u tu q la rg a e ris h ild i. T u rm u sh ta rz im iz h a y o tim iz n i jam iyatim izning asosiy tamoyillarini va davlatimizning siyosiy, ijtimoiy, h u q u q iy iq tis o d iy tu z ilm a la rin i hal q ilu v c h i, u m u m in s o n iy 161 qadriyatlarga asoslangan, erkin dem okratik kelajagimizni aniq bclgilab bergan asosiy q o n u n — K onstitutsiyam izni qabul qildik. Iqtisodiy yo‘nalishlam i belgilashda respublikam izning o ‘ziga xos turm ush tarzi, sh art-sh aro itlari va xususiyatlari, xalq a n ’analari va urf-odatlari h ar tom o n lam a hisobga olindi. 0 ‘zbckiston tanlab olgan y o i respublika va uning xalqi m anfaatlariga nihoyatda m os keladigan ijtim oiy jih atd an yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan iqtisoddir. Iqtisodiy islohotlar siyosiy manfaatlarga b o ‘ysundirilgan m am lakatlarda iqtisodiyot batm om barbod b o iishini hayot tasdiqlagan. Shunday b o ‘lsa xalqning ahvoli og‘irlashadi. Ziddiyatlar kuchayadi. “ Biz iqtisodni har xil siyosiy m afkuradan ustun q o ‘yib, shu sohada b o ‘lgan m uam m olarni hal qila borib, ijtimoiy barqarorlikni ta'm inlaym iz. Butun jamiyatimizni y a n g ila s h a s o s in i va in s o n u c h u n m u n o s ib s h a r t- s h a r o it la r yaratyapm iz. Iqtisodiy islohotlam i o ‘tkazishga yangicha yondashuvlam i hayotning o ‘zi taqo zo etyapti. Iqtisodiy islohotlar m ohiyatini chuq urro q ifoda etish, ularning hayotiy zarurligini aniq ravshan anglab yetish lozim. R espublikada h a r bir rahbar, har b ir xodim ilg’o r fikrlovchi h ar b ir o d am islohotlar g ‘oyasi bilan yashashi lozim ” 1. D e m a k , iq tiso d iy islo h o tla rn i asosiy ta m o y il va g ‘o y alarin i tushunish va tushuntirish fan rivojiga uni amaliy faoliyatga fandagidek, tatbiq etilishiga bog‘liq. Iqtisodiy islohotlarni, vazifalarni amalga oshirishda mamlakat uchun quyidagi so halar uzluksiz ustuvor yo‘nalishlar qilib belgilangan: - ta ’lim va m adaniyatni rivojlantirish va isloh qilish; - aqliy va m a ’naviy salohiyatini m ustahkam lash; - aholini ijtim oiy him oya qilish. Bularni, u m u m an , iqtisodiy islohotlarni am alga oshirish, bozor iqtisodiyotiga o ‘tish, birinchi galda kadrlar im koniyatiga, ularning kasb jih a td a n tayyorlanganligiga bog‘liq. T a ’lim beradigan fanlar darajasini yuqori pog'onaga ko‘tarish davr talabidir. Bilimdonlik, yuqori madaniylik, yutuqlar garovidir. Fan kashfiyotlari suv va havodek zarurdir. Shu sababli ham aytish lozim ki, davlat bu nd an buyon ham iqtisodiyotda, eng asosiy ustuvor tadqiqotlarni q o ilab-quvvatlaydi. 1 i. K arim ov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T .2.-T .: “ O 'zbekiston", 1996. 4- bet. 162 Chunki mamlakatimiz kelajagi ana shu tadqiqotlarga bog'liq. Demak, ilmiy ijod qilish, izlanishlar, ilmiy tad q iq o tlar faoliyatining moddiy bazasini rivojlantirish, xorijiy m am lakatlar tajribalarini o'rganish, aloqalarni m ustahkam lash zarur. Buning uchun iqtisodiyotning amaliy ehtiyojlariga yaqinroq b o'lish, sam arali natijalarni beradigan ixcham, izlanuvchan ijodiy ja m o alar tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiy sohadagi fan va ilmiy tadqiqotlarning doim iy rivojlanishi uch u n qulay sh art-sharo itlard an biri bu t a ’lim sohasini ch uq ur isloh qilishdir. Shu m u no sabat bilan O 'z b ek isto n Respublikasi ta ’lim to 'g 'ris id a g i q o n u n in in g ishlab ch iq ilish i ayni m u d d a o b o 'ld i. Q onunning 3-m oddasida “ T a ’lim O 'zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e ’lon qilinadi” deb aytilishi bilan birga, ta ’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tam oyillari ham ko'rsatib berilgan. T a ’lim va tarbiyaning insonparvar, dem okratik tavsifda ekanligi; ta ’lim ning uzluksizligi va izchilligi; um um iy o 'rta , shuningdek, o 'rta maxsus, kasb-hunar ta ’limining yo'nalishi: akadem ik litsey yoki kasb- h u n ar kollejida o'q ish n i tanlashning ixtiyoriyligi; ta ’lim tizim ining dunyoviy xarakterda ekanligi; davlat ta ’lim standartlari doirasida ta ’lim olishning ham m a uchun ochiqligi; ta ’lim dasturlarini tanlashga yagona va tab aq ala sh tirilg an yondashuv; bilim li b o 'lish n i va iste ’d o d n i ra g 'b a tla n tirish ; t a ’lim tizim id a davlat va ja m o a t bo sh q aru v in i u y g 'u n lash tirish va boshqalar. Bu ko'rsatilg an tam o y illar t a ’lim tizimidagi islohotlardan bo'lib, sobiq ittifoq ta ’lim tizim idan tubdan farq qiladi. Bu tamoyillar respublikada iqtisodiy sohalami rivojlantirishga bevosita ta ’siri b o ‘lm asa-da, lekin iqtisodiy sohada kadrlar tayyorlashning asosi uchun zam in yaratadi. U shbu tam oyillar asosida Oliy o'quv yurtlarini tubdan qayta qurish boshlandi. Yaqin yillargacha iqtisodiyotda ishlaydigan xodim lar faqat T oshkent va Sam arqandda tayyorlansa, hozirgi paytda barcha viloyatlarda iqtisodiy fan va t a ’lim markazlari tashkil etilgan. Z ero, zam on talabiga mos mutaxassis tayyorlash zarur ekan, asosan, birinchi o 'rin d a o 'qu v yurtlarini shakli, qiyofasi va tarkibi, moddiy bazasi ham zam onaviy bo'lishi talab etiladi. T a’kidlash lozimki, 1997- yilgacha 300 dan ortiq yangi turdagi ta ’lim muassasalari ochilgan edi. Oliy o'quv yurtlari qoshida 46 ta litsey tashkil etilgandi. 800 dan ortiq 163 o 'q u v c h ila r c h e t e lla rd a t a ’lim olib q ay tg an ed ilar. K o 'p g in a o ‘qituv chilar xorijiy m am lakatlard a m alakalarini oshirib keldilar. Hozirgi kunda ana shu olib borilgan tadbirlar natijasida iqtisodiy sohada m inglab xodim lar unum li m ehnat qiim oqdalar. Usullar, metodologiya va iqtisodiyot U sullar, m etodologiya va iqtisodiyot haqida so ‘z yuritganda shu narsani unutm aslik kerakki, m etodologiya barcha fanlar u ch u n eng um um iy uslubdir. D em ak, iqtisodiyotda ham xususiy uslublar mavjud. N afaqat iqtisodiy sohada, balki barcha fanlarning o ‘ziga xos uslublari bor. U m u m a n , tad qiqo t olib borish uchun son-sanoqsiz uslublar bor, desak xato b o ‘lm aydi. S o'z, ana shu son-sanoqsiz uslublardan iqtisodiy so h alar u c h u n qaysilarini tan lab olish kerakligi haqida borm og‘i lozim. Faylasuf O m onulla Fayzullayev ta ’kidlaganidek, olam (biz u ch un ) bitta b o ‘lsa ham uni o ‘rganadigan yagona usul yo'q. C h un ki olam , koin ot, tirik, notirik tabiat xilm a-xil b o ‘lganligi uchun ham uni bir yoki bir necha usullar bilan o ‘rganish kifoya qilmaydi. O lam ni tadqiq qilish uch u n turli to m o n d an yondashgan holda tahlil qilish kerak. Buning uchun turli uslublar borligiga m urojaat qilamiz. Bu o ‘rinda magistrantlarga usullaming xilm a-xilliginiko‘rsatish m aq sad ida O .F ay zu llay ev n in g usullar h aq id a xu losalarini t o ‘liq keltiramiz: Umumiy usullar Em pirik. N azariy. Induksiya-deduksiya. A naliz-sintez. Tarixiy- m antiqiy .Q iy o slash .A n alo g iy a.T ip o lo g iy a.S istem a.K lassifik atsiy a. Form allashtirish. Ideallashtirish. K onkretlashtirish. U m um lashtirish. A b s t r a k t l a s h t i r i s h . A k s i o m a l a s h tir i s h . T e o r e m a l a s h t i r i s h . L e m m a la s h tirish . P rin s ip la s h tiris h . G ip o te z a . M o d e lla s h tirish . K utubxona va internetdan foydalanish. M aktab va repititorlik. Fikran eksperiment. M iqdoriy eksperim ent. Reduksiya. Ekstra interpolyatsiya. Kompleks-sistemalash. Bashorat. Tanqid-m aqtash. Yordam. Pedagogik Evristika. Algoritmlash va hokazo. Bu usullar ham m a fanlarga daxldor b o ‘lganidan, ularni falsafiy usullar, deb ham aytish m um kin. 164 0 ‘rtacha umuiniy usullar M a te m a tik . Iq tiso d iy . S ta tis tik -e h tim o liy o t. K o rrely atsiy a. Programmlash. Kriniinalistik. Balans. Instruksiya. Grafik. Golografiya. Leksikografik. Topografik. K artografik. 0 ‘yin nazariyasi. G raflar nazariyasi. Garmoniya. Genealogiya va boshqa usullar. M axsus usullar F iz ik a v iy u s u lla r : O p tik . A k u stik . S p e k tra l. R a d ia ts io n . Furespektroskopiya. R entgen. R adiolokatsiya. Elektrofizik. Issiqlik- fizik. Lazer va boshqalar. Kim yoviy usullar: biokim yoviy. R entgenfaza analizi. K ataliz. Geterogen. Tseolit va hokazo. B iologik usullar: L ito lo g ik -G isto lo g ik . E volutsion. G e n e tik . Im m unologik. G eobotanik. Introduksiya-akklim itatsiv va hokazo. Hozirgi ku nd a ja h o n m iqyosida yaratilgan ilmiy tadqiqot va bilish usullarini sanab o ‘tish - m aqsadim izning o ‘zi emas. U larning borligini eslatish yosh olim larim izga yordam berishdir. D arh aq iq at, ilmiy tadqiqot usullarini hisoblab chiqish, ularning effektlarini aniqlash - ju d a qiyin masala. M isollar Tarixda va hozirgi kunda jaho n miqyosida yaratilgan ilmiy tadqiqot va bilish u sullarini sanab o ‘tish foydali. Lekin, u lard an am ald a qanday foydalanilm oqda va biz ham kelgusida qanday foydalanishimiz m um kin, - bu bizning m aqsadim iz. Shu vazifa bilan G ‘zbekiston R espublikasi F a n la r ak adem iy asi ilm iy -tek sh irish in stitu tla rid a ishlatilayotgan usullar bilan tanishib chiqdik. Y uqorida keltirib o ‘tilgan usullar tasnifini qaytarmaslik uchun, u su llarn i 4 toifag a b o ‘ldik: 1) stru k tu ralarn i tadqiq qilish usullari; 2) x a ra k teristik alarn i an iq lash usullari; 3) sifatni oshirish usullari; 4) m odellash usullari. Strukturalarni tadqiq qilish usullari A nalitik usul b ilan so n lar nazariyasi, funksiyalar nazariyasi, hisoblash m atem a tik a si m asalalari yechildi. Fredgolm singulyar integral tenglam alari sistemasi yechimi topildi. Kalsiy sulfat-fosfatning moddiy tarkibi aniqlandi. Korrelyatsion analiz yordamida sug‘oriladigan 165 yerlar m odeli yaratildi. Paxlani sotishda ishlatiladigan yangicha hisob- kitob usuli. Reaksiyalam ing oxirgi holatini analiz qilish usuli yaratildi. Atsetoliz usuli bilan g ‘o ‘za tabiati o ‘rganildi. Biodegradatsiya usuli ishlab chiqarildi. Vizualizatsiya usuli bunyodga keldi. Texnoprogram m lash desorbsiya usuli zanglam aydigan m etallardan gazni siqib chiqarishda ishlatildi. O qsillar bilan m e m b ra n a la r o ‘zaro t a ’siri flyuoressent z o n d la r usuli b ilan tekshirildi. M olekulalarni ionizatsiya qilishning uchta usuli o ‘ylab ch iqildi. P o zitro n davrini o ic h a s h usuli yaratildi. In k rustatsiy a usulidan foydalanildi. C higit oqsillari peptid usuli bilan o ‘rganildi. Yadroviy c h u q u r profillashtirish usuli kuchli izotop effekti aniqlandi. Ekinlami foydali joylashtirishning yangi usuli ishga tushirildi. Paxtachilikda katalitik parchalash usuli qo‘llanildi. Biologik tizim lam i tadqiq qilishda radioanalitik usul yaratildi. O ltin va kum ush tarkibida q o ‘s h im c h a m o d d a la r n i a n iq la s h d a r a d i o a k t i v a t s i o n u s u l q o ‘lla n ilm o q d a . A lk ila m in n i s in te z q ilish u su li k a s h f e tild i. K im y o v iy ra f in la s h u su li ish la b c h iq ild i. Q u r t- q u m u r s q a la r fero m o n tlarin i sin tez qilish usuli bunyod etildi. E lektron nurlanish o ‘zaro t a ’sirin i o p tik va ele k tro n sp ek tro s-k o p iy asi usuli bilan o ‘rg anild i. S p e k tro g ra fik va x ro m a to g ra fik usullari yordam ida defoliantlar tekshirildi. Fotom etrik usul ancha ish berdi. Lazer rezonans flyuoressensiya usuli bilan izotoplaming radiusi aniqlandi. Paxtachilikda em briogeniz masalalari elektron-m ikroskop usuli bilan tadqiq qilindi. Xarakteristikalarni aniqlash usullari P o z itro n la r a n n ig ily a tsiy a si usuli b ila n p ax ta to lasi m a k ro m ustahkam lik xususiyati birinchi m arta o ‘rganildi. Kichik daryolar ekosistem asini qan day tiklash va foydalanish usuli ishga tushdi. C hin ord an to ‘kilgan b a rg la rd a n to k o fero l olish usuli y aratild i. G etero gen kislota gidrolizi usuli b ilan b ir q a n c h a m ahsulot olindi. G idrodinam ik usul yordam ida m olekulyar xarakteristikalar aniqlandi. Blotti usuli q o ila n ild i. G eoterm ik usul bilan zilzilani oldindai aytib berish sohasida yangi natijaga erishildi. Suvsiz sistemada glikoprotendlami deglikozilirlash usuli kashf qilindi. A lum osilikatlar ionlari tekshirish usuli ishtatildi. R egional zilzila fra k ta llig in i an iq la sh u su lid a n foydalanildi. R elyativistik bilishda bilim lam i yig‘ish usuli yaratildi. R adioaktiv qo ld iq larn i to zalash n in g optim al usulidan foylanildi. O'simliklarda im munitetni aniqlash usuli. Fiziologikfaollikgradientining 166 m orfologik nam oyon b o 'lish in i aniqlovchi usul ishlatildi. Bozor iqtisodiyoti tizimiga o'tishga b ir qancha usullar yaratildi. Qiyosiy usul bilan bir qanchadavlatlar huquqiy strukturalari, tillarining ti pologik tad q iq o tlari o ‘rganildi. E lektrgidrozarba usuli yordamida g‘o ‘zaning xususiyatlari o ‘rganilmoqda. Sifatni oshirish usullari G u lla r m erosistem asini faollashtirish usuli bilan unim i o 'n lab m a rta o shirildi. N ash an i d alada y o ‘qotad ig an b io p rep arat usuli ishlab chiqildi. Nikellash elektrolitlari optimal tarkibini aniqlashda sirtqi ta ra n g la tish usuli yaratild i. K o‘p fazali m u h it gidrom exanikasi q o n u n iy a tid a n fo ydalanib tu p ro q osti sug‘o rish usuli yaratildi. G idroprivozli m anipullash organining mustahkamligini oshirish usuli. O rol havzasi suvini tozalashning nazorat usullari ishlab chiqildi. Natriy volfram ati eritm alarini tozalash usuli. Kingisep fosforini ishlash usuli. Tuproq sifatini oshirish yangi usullari. Chigitning sifatini oshirish usullari. Tseolit usuli tajribadan o'tkazildi. Chigitning kasallikdan qutqarish usullari. Q and lavlagini qayta ishlash kom pleks usuli. Televideniye effektligini oshirish usuli yaratildi. Yuqori voltli elektroforez usuli m ukam m allashtirildi. Yangi spirtsiz ichim liklar ishlab chiqarish usullari joriy etildi. K o‘kalam zor lashtirish va gulshunoslikda ilg‘or usullar yaratildi. Y adro reaksiyalari usuli b ilan bir q an c h a m a teria llar xususiyatlari buny od ga keldi. C higitni elektrik tok va kompozitsiya bilan qayta ishlash usuli yaratildi. Modellashtirish usuli 1) Matematik modellashtirish. M etallogenetik analiz uchun ikki model tavsiya etildi: obyektlarning fazoviy tarqatishi modeli va obyektlar orasida geometrik munosabatlar modeli. Suv havzasida suvning yuqori q a tla m id a tasodifiy ja ra y o n la r n azariyasidan foydalanib m atem atik model yaratildi. Paxta teruvchi mashina harakatining matematik modeli b unyod etildi. Ilk o nto g en ezning m odeli. Fazoviy kom ponovka konstruktsiyalari m atem atik m odeli. Boshqaruv hujjatlari m aketi optimallashtirish matematik model. Differensial tenglamalar sistemasini yechishning modeli. Filtriash modeli. G idrokim yoviy jarayonlarni m atem atik modeli. H ar xil sistem alar dinam ikasining m atem atika modeli. Statistik m odellarning turg'unligi tadqiq etildi. Paxta terish 167 apparatida tola va chigitning zararlanishining chtimollik modeli. Stoxastik d iffe re n sia l te n g la m a la rg a asoslangan tasodifiy teb ra n ish larn in g m iqdoriy m odeli. Hisoblash m atem atikasi va texnikasining zam onaviy m odellari, inform atika texnologiyasining oxirgi m odellari ustida ish olib borilm oqda. 2) Fizik modellash. T o g ‘ jin slarin in g tran sp o rtlash ja ra y o n in i m o d e lla s h . M a k r o m o le k u la d e f o r m a ts iy a s i va d e s tru k s iy a s i m exanizm larining m odeli. N uklon zarbasida kvark-glyuon m odeli. Ekvivalent elektr o ‘tkazishni aniqlash. Seysmik ta ’sirda o ‘zaro ta ’sir modeli. Suyuqlikda generatsiya qilish modeli. K o‘p darajali tarqatilgan ekspert sistem alarini avtom atlashtirish m odeli yaratildi. Yozib olish, modefikatsiya va ko ‘chirib yozish modeli. Hisoblash kompleksida idora qilish situatsiyalarini m odellash. C h u q u r fokusli zilzila geodinam ik modeli. G ‘o ‘zaning ilk rivojlanish modeli. Murakkab strukturali tuproqda nam lik, issiqlik va tuzlam ing o ‘tish modeli. Salbiy geotropizin effektini ifodalovchi m odel. 3) Struktura - funksional modellar. D isp etch e rlik boshqaruvida a x b o r o tla rn i is h la s h m o d e li tr a n s p o r td a k o 'p is h la tilm o q d a . In fo rm atsion texnologiyalari asosida ilm iy-texnikaviy riv o jlan ish m o d ellari y a ratild i. A grosanoat ishlab ch iq a rish d a oldindan bilish m odeli. Bozor iqtisodiyotiga o 'tish d a talablarning o ‘zgarib turishini hisobga oladigan konseptual m odel ishlam oqda. Budjetga kirim ni operativ o ld ind an aytish adaptiv m odeli. Paxta terish m ashinalari uzellari va agregatlarini boshqarish m odeli. K ard iolog iy ad a ekspert m odeli. A lgoritm lar xarakteristikalari tadqiq qilishning dialog modeli. Energoobyektlar strukturasini aniqlovchi m odel. “ D vigatel-nasos- tru b o p ro v o d ” sistem asining um um lashtirilgan dinam ik m odeli kashf etildi. S trukturalarni analiz qiluvchi tashqi m odel. Elektro texnika asboblarining ish qobiliyatini topuvchi m antiqiy m odel yaratildi. O ld in d a n a n iq la s h v o sita si boM gan m a k ro e k o n o m ik m o d e l ishlatilmoqda. Iqtisodiy siyosatni modellashtirish modeli yaratilm oqda1. I s h o n c h im iz k o m ilk i, m a g is tr a n tla r k e ltir ilg a n u s u lla r g a q iy o sla sh n a tija s id a o ‘z la rin in g ta d q iq o tla r i ja ra y o n id a yangi u su lla rg a d u c h k e la d ila r va o ‘zlari h a m yangi u su lla rn i k a sh f qiladilar. M eto d o lo g iy a a n a shu usullarni b o sh q a ra d i, ularga t a ’sir etad i, b o y i t a d i , o ‘z n a v b a t i d a , o ‘zi h a m m a z m u n in i b o y i t a d i . 168 M etodologiyani yanad a yaxshiroq tu sh u n ish u ch u n quyidagi fikr va m ulohazalarga diqqatni jalb etam iz. M a’lum ki, m etodologiya bu — dialektikadir. Narsa va hodisalarni nisbiy bilish shu m etodologiyaga b o g iiq . M etodologiya eng um um iy, u n v ersal u s u ld ir. U o ‘z in in g en g u m u m iy lig in i q u y id a g ic h a nam oyon qiladi. M asalan, b u g ‘doy o ‘sim ligini olaylik. B ug'doy o ‘zin in g m a z m u n i, sifati, sh ak li, vo qelig i, tu z ilish i, m iq d o ri, ziddiyatlariga ega. M azm un, sifat, shaki, voqelik, tuzilish, m iqdor, ziddiyat va b o sh q ala r esa falsafiy k ategoriyalardir. U shbu falsafiy k a t e g o r i y a y o k i t u s h u n c h a l a r o r q a l i b u g 'd o y n i n g t u r l i x u s u siy a tla rin i o ‘rg a n ish g a k o m p lc k s y o n d a s h ila d i. S h u n d a y yondashilganda bug‘doy haqida to ‘la m a ’lum ot olish m um kin b o ‘ladi. X o‘sh, bu iqtisodiyotda qanday am alga oshadi, degan savol tug ‘iladi. D em ak, iqtiso diyo td a ham m eto do lo g iy a — y a ’ni d ialek tik ad an sh u n d ay m a ro m d a foydalaniladi. M asalan, to varning ta n n arx in i aniqlash u ch u n uning m iq d o rin i, sifatini, shaklini, m azm u n in i, tuzilishini, zaruriyligini, m ohiyatini va hokazolam i o ‘rganilib xulosa chiqariladi. Bu holatlar xususiy usullar yordam ida am alga oshiriladi. Xulosa sh u n d a n ibo ratk i, m etod olo g iy a iqtisodiy sohalarga h ar to m o n lam a yondashib o 'rg an ish n i taq o zo etadi. Tayanch tushuncha va iboralar N azariya, kashfiyot, bilish, milliy va um um insoniy qadriyat, ijod va ijodkor, iqtisodiyotda islohotlar, um um iy usullar, maxsus usullar, o ‘rtacha um um iy usullar, sifatni oshirish usullari. Mavzuga oid savollar 1. Davlatning iqtisodiy sohadagi siyosatini tushuntiring. 2. Ilmiy ijod bilan iqtisodiyotning aloqadorligini izohlang. 3. M odellashtirishni tushuntiring. Q anday usullam i bilasiz? 1 O. Fayzullayev.Falsafa va fanlar metodologiyasi. Т., 2006 у, 58-62 b. 169 Z . Davronovning voqelik haqidagi fikrlaridan namunalar Yerni qanchalik depsinib bossang ham , faqat u m innat qilm aydi, xolos, b oshqalam i bilm adim ... sfs =+: =*C N o g ‘orani chertm asang ovozi chiqm aydi... H aqiqiy olim lar asalaridek m ehn at qiladilar, chunki ular ham asalari kabi qiynalib dalil to ‘playdilar va boshqalam i bah ram an d qiladilar. *** H aqiqiy olim m u n o z arad an q ochm aydi, m abodo m u nozarada yengilsa-da, jahli h am chiqm asdan o ‘z fikrida sobit qoladi. *** Biz yashayotgan olam g o ‘yoki ochiq bir u m m on, u aslida esa to ‘ntarilgan qozondir. Bu qozondan chiqib, xolisona yashashning o ‘zi gumon. Q or oppoq b o ‘lsa-da, u sovuqdir. B u tu n o la m s ir - a s r o r la r in i q alb in g g a jo y la s a n g -d a , u n d a n b ah ram an d b o ‘lm asang ne foyda. O lam da shunday bir lazzat borki, u barcha lazzatlardan ulug‘roqdir. Bu ilm orqali erishgan hurm atingdir. C hunki u jism ingdan uzilgan ruhiyatingni b ir b o ‘lagi b o ‘lib, abadiy shod qiladi. 170 Atirgul o ‘z nafosati va taratayotgan xushbo'y hidi bilan insonni qanchalik xushnud etm asin, u baribir xazonga aylanadi va oyoqosti bo'ladi. H ayvonlarda aql yo‘q deydilar, am m o ular b a ’zi od am lard an m a’lum sohalarda aqlliroqdir. O sm ondagi y u ld u zlarn i o d diy k o ‘z b ila n sanab oxiriga yeta olm aganingdek, inson qalbim ham tushunib oxiriga yeta olmaysan. H a y o tn in g ik ir- c h ik ir la r i- y u , f a lo k a tla r-x u rs a n d c h ilik la rin i qanchalik ko‘p bilganing sari, o ‘z um ringning egovi b o ‘lib boraverasan. Bu achchiq haqiqat. ** * Oshqozoningga m abodo igna tushib qolsa, og‘zim dan chiqaram an deb ovora b o im a , u og'zingdan qaytib yerga tushmaydi. Xato qildingmi, uni to ‘laligicha o ‘z holiga qaytara olmaysan. Daftarni rangi oq, unga turli rangda yozish m um kin, hayot ham shunday, unda o ‘g ‘ri ham , to ‘g‘ri h am yashaydi. Pul va boyligim b o r deb depsinm a, bu narsalar sening oh degan so ‘zing, balki nolang bilan yo‘qqa chiqadi, b inobarin, boyliging kim gadir nasib qiladi. *** Bu hayotdan boy ham , kam bag‘al ham o ‘tadi, bular o ‘rtasidagi q aram a-q arsh ilik n in g oldini olish u ch u n b u tu n fao liyatim n i va um rim ni sarflagan b o la rd im . Afsuski bu kamlik qiladi. 171 inson h am m a vaqt o ‘zin i-o ‘zi izlashi, tadqiq qilishi lozim. Vo ajab! D araxtlar gullaydi, o ‘zidan shoxlar chiqaradi, meva beradi, dem ak insonlar ham xuddi daraxtlarning o'zlaridir. Y ax sh ilik n in g n a rv o n la ri s h u n c h a lik k o ‘pk i, o v ora b o ‘lm a, ham m asini bosib oxiriga yeta olmaysan. H ayot - bu cheksiz um m ondir. *** Yengil toshni olib otsang uzoqqa ketadi, lekin nishonga tegmasligi m um kin, og‘ir tosh uzoqqa borm asa-da, m arkazga tegadi. *** M enga qadrsiz m ing so‘mni keragi yo‘q, qadri b o ls a bir so'm ham yetadi. H ayotda shunday o ta-o n alarn i ko 'rd im k i, ularga Alloh bergan farzandlar hayf, shunday farzandlar borki, ularga o ta -o n a hayf. Bilim xazinasiga ega bo ‘lsang-u uni ko‘paytirib va sarflab turmaslik, bu falokatdir. *** Insonlar borki hayvonlarga, hayvonlar borki insonlarga o ‘xshaydilar. Aqllilik o'ch m asid an , aqlsizlikni o ‘chirish lozim. Tabiat va jam iyat hodisalari o ‘zlarining yashirinishlarini istaydilar shekilli va yashirinib yotadilar ham . Aks holda bilishning hojati yo‘q edi. Ey, inson, hayotiy faoliyatingda sendan pinhona holda norozilar bor. U lar b o ‘ldi, bo'lajak, am m o sen o ‘zingni ularning o ‘rniga q o ‘yib ko‘rishni unutm a. Nega, sen ham norozisan? *** Inson Alloh tom onidan jism o n an butkul yaratilgan. Q ani endi uning yuksak m a ’naviyati ham butkul b o ‘lganda edi. *** D araxt yerdan unib chiqqan ekan, uning shox-shabbalari turli yo‘nalishlarni tanlam ay o ‘sadilar. Inson va hayot ham shu kabidir. Insonlar o ‘rtasida, b a ’zi insonlar haqida «tagi past», «tagi toza» degan so‘z birikmalari bor. Bunday holda insonlami tabaqalaqja b o ‘lish, m enim cha n o to 'g 'ri. Sababi barcha ham , hatto payg‘arnbarlar ham A llohning bandasidir. Alloh uchun h am m a bir insonki, u tabaqalanib ... Z ero, insonlam i «tagi past», «tagi toza» b o ‘lishi ularning m a ’naviy shakllanishiga bog‘liqdir. Hayotda bir-biriga o ‘xshash narsa va hodisalar o ‘ta bisyor. M asalan, dur va d o ‘lni olib qarasangiz ikkalasi ju d a o ‘xshash. Shunday b o ‘lsa- da, ularning biri bezak b o ‘lib asrlar davom ida o ‘z holicha qoladi, ikkinchisi esa erib oyoq ostida b ir zum da yo‘q bo'lib ketadi. Voajab!!! Bu arzim agan o ‘xshashlik insonlarda ham m avjud, kim dir shoh yoki olim b o lib tarix sahnasida uzoq saqlanadi, kim dir izsiz yo‘qolib ketadi. *** Inson qanchalik ulg'aygan sari, uning d o ‘stlari shunchalik kam aya boradi. 173 In so n la r o ‘z uyidagi gilam larini q an ch alik to z alam asin lar, u gilamligicha qolaveradi. *** Y aproqlar yerga tushib oyoqosti bo'ladilar. Bunday b o ig a n id a n k o ‘ra daraxt shoxida qovjirab qolganlari m a’qul. Vaqti kelganda suv ham jon og‘rig'ini sezadi. Jizillab ovoz chiqaradi... B utun m avjudot ham . N o d o n lar ham hayot maktabidir. N o d o n lar o ‘zlarini donolardan past tutgan em aslar. O ltin qanday holda, qayerda qorilib yotishidan q a t’i nazar, uni insonlar baribir ajrata oladilar. Sichqon o 'z nafsi orqasida qopqonga tushadi va halok b o lad i. 4c sje Salohiyati past inson salohiyatli insondan o ‘rganish o'rniga uning kamchiligini axtara boshlaydi Pul va oltin borki, insonlar o ‘rtasida tinchlik barqaror b o ‘lmaydi. *** Ozuqa va ovqat deb oshqozoningga ham m a narsani kirgizaverma. U dahshatga olib boradi. 174 C hiroq yoki quyosh yoriladi deb undan o lta ko‘p ham bahram and b o ia v erm a, ularga yaqinlashgan sari kuydirishini unutm a. * + + Ba'zi odam larning tubanligidan “ folchi” , “astrolog” , “ekstrasens" va turli hil firibgarlar paydo b o ‘lgan. Qarg‘a qora b o ‘lsa-da, oppoq qordan darak beradi. ** * Buyuklik va ulug‘likka intilish ham tnada b o ‘lgan tug'm a hususiyat. Y om g‘ va lazzatli kunlaring m e’yoridan oshib ketganda, qorong‘u dam lar kutib turganini ham unutm a. *** 0 ‘sim liklar kislorod chiqaradi, bu to ‘g ‘ri, lekin ulardan zahar ham chiqishi m uqarrar. *** Inson o ‘z hayotidagi ikki lahzadan norozidir: biri go'daklik yoki o ‘smirlik b o ‘lsa, ikkinchisi qariyalikdir. ** * K unduz kun qanchalik uzoq b o ‘lsa-da, baribir qorong'ulik va zulmatga olib boradi. *** In s o n y a la n g ^ o c h t u g ‘i!g an i u c h u n b o ‘lsa k e ra k , n u q u l yalang‘ochiikka intiladi. Tuproq shunday b ir ashyoki, u o ld ira d i ham , yutadi ham , yo‘q ham qiladi. A m m o u lazzat m akonidir ham. 175 M o l-m u lk , b o y lik d a n va m avq ed an q o n iq m ag an d a o ‘ksinish yaxshilar ishi em as, chunki bular yaxshilik m anbayi emas. *** Ig‘vo va m anfaatlar tayoqning ikki tom onidir. Zero, ularning ikkisi ham um rning egovidir. Q iyinchilik chekib inson qanchalik h u r b o ls a ham , qalbida ro ‘y bergan va o ‘rin olgan qiyinchilik iztiroblari yo‘qolmaydi. Badjahllik va m e h r-m u h a b b at q aram a-q arsh i to m o n lard ir. Bu ho latlar h a r bir insonda m ujassamdir. U larsiz hayotni tasavvur qilish qiyin. Barcha sohada ro ‘y beradigan m ag‘rurlik vaqtinchalikdir. Aqling bilan olam ni zabt etsang ham , o ‘z turm ushingni zabt eta olm aysan. *** Oila va jam oada yashash ham farz, ham qarz. Ammo inson tanholikni q o ‘m sagan payt k o ‘proqdir. H ayotda m o ‘ta b ar kishilam i o ‘zim iz paydo qilam iz-u, lekin ularni tosh otib m ajaqlashga tayyorm iz. Hayot chigalliklari to ‘g‘risida ko'plab fikrlar mavjud. Aslida inson ru h iy a ti h a y o td a n k o ‘p ro q ch ig ald ir. B in o b a rin , ch ig allik larn i insonning o ‘zi yaratadi. 176 Farzandlar aksariyat holda o ‘z ota-onalarini eskilik va qoloqliklarda ayblaydilar, lekin ayni paytda o'zlari ham shu holga tushushlarini unutib ish qiladilar. ** * Faqat k ito b lar orqali xulosa chiq arib olim b o 'lg an lar yuzaki olim lardir. Hayot chig‘iriqlarini tushunib yetmagan, ularga bardosh berm agan olim ning xulosasi o ‘tkinchidir. Bu jarayonlarning ikkalasini tushungan holda olim boMgan inson barhayot bo'lishga haqlidir. Safarga chiqar bo ‘lsang, yo'ldoshing hulq-atvorini o ‘yla ... *** Rahbaring bilan sayohatda b o ‘lsang haqiqat izlama.... Daraxt bitta, mevasi mingta. Q alam pir achchiq bo'lgani sababli, uzoq vaqt davomida buzilmaydi, chunki kushandasi kamdir. Ba’zi sohadagi g'am ginliging um ringga um r q o ‘shadi. Qalbing dil daftarini ochishga im kon yaratadi. Lekin ana shu daftam ing o ‘zi qalbingni iztirobda qoldiradi. *** H atto, m ushuk ham o ‘z axlatini ko‘mib ketadi. Q uyosh tevaragida sayyoralar tin m ay harakat qilgani singari laganbardorlar o ‘z rahbari tevaragida aylanadi va harakat qiladi. 177 Ba’zi farzandlarning faoliyatini ko'rib, farzand norni senga hayf deb baqirging keladi. M ehn at yuksak m a ’naviyat sandig'idir. B a’zi q ushlar o ‘z tuxum ini bosm asdan boshqa qushlar tuxum ini bosib yotadilar. O qibatsiz farzandlar ham shundaydirlar. *** B egonalar uchun kuyunib xastalik orttirm a, o ‘z jigarlaring tufayli orttirgan xastaliging yetarli b o ‘ladi. C hunki b a ’zi yaqinlaring xastalik m akonidir. K im ki h ik m atli va qayg‘uli so ‘zlar qold irg an ek an, o ‘zi o ‘z m ulohazalarining qahram onidir... G ‘am gin va iztirobli dam laringda dardingga darm on b o ‘lmagan farzanddan yaxshilik yoki olijanoblik kutma. Insonlar! Farzandlaringizga shubha bilan qaranglar! Q uyosh oftobi bilan barchani bahram and qiladi. Ota ham oilada shundaydir. Lekin ming n ado m atlar b o ‘lsinkim , b a ’zi padarkush farzandlar otani bam isoli quyoshligini baholam aydilar va baholam ay hayotdan k o 'z yum adilar. (Abdulatif, Avrangzeb, A bdulm o‘min ...) *** Q alam pim ing o 'zi ham , u m g 'i ham achchiq, balki inson ham shundaydir! Shubhali jarayon! 178 Zulm atda yorug‘lik bo ‘!maydi, yorug'likni zulm atda hosil qiladilar, xolos. Shafqatsizdan shafqat kutm ang, chunki shafqatsizlik uning qonida mavjud, shafqatli odam shafqatsiz b o ‘la olmaydi. Y irtqichlar baribir yirtqichligini qiladi. *** K utilm agan hayotiy zarba, ham m a dahshatlardan yomondir. *** Q albingni torlari uzildim i, u mis yoki tem ir em aski, eritib c h o ‘zib ulab q o ‘ysang. Tiklashga urinm a, kuchlaring behuda ketadi. *** B a’zi farzandlarga q an ch alik k o ‘p m e h r-u m u h ab b atin g n i bag‘ishlayversang, kelajakda esa, undan faqat zahar zardobini ichasan, xolos. T aa jju b : tirik b o ‘lsang tu r tib s o ‘k a rla r, yakson q ila rla r. OMganingdan so ‘ng osm on sari k o ‘tararlar. 0 ‘tm ishdagi allom alarning fikri va nasihatlarini o ‘qib, uqishga harakat qildim. Xulosa shu bo'ldiki, b iro rsh ax sb u fikrva nasihatlarga to ‘liq rioya qilganini m utlaqo ko'rm ad im , eshitm adim , sezm adim . H amm a o ‘zicha alloma... *** Quyosh va Yer o'rtasida jism b o ‘lmasa, soya paydo b o ‘lmaydi. э|с He D araxt qarisa ichidan m o ‘rt b o ‘lar ekan, odam qarisa belidan. 179 T erak qanchalik baland b o ‘lib o ‘smasin, uning mevasini inson iste’mol qilm aydi. D em ak, gap faqat jism on an o ‘sishda emas. H ay o td a sh u n d ay d am lar b o 'la d ik i, h a tto o ‘z kip rik larin g faoliyatidan ham nafratlanib ketasan. H ayotda: oldin yurishni o 'rganib keyin yugurishni istash kerak. Vaqti kelganda bosh q o ‘yadigan paryostiq ham toshdek boshga botadi. *** Daraxt niholdan o ‘sib chiqadi, lekin nihollikda daraxtning shox- shabbalari qancha va qanday b o ‘lishi n o m a’lumdir. Farzandlar faoliyati h am shu kabidir. *** Inson soyasi nurgagina ta ’zim qiladi, xolos. U soyaning orqa yoki oldinga ketishi shu nurga bog'liqdir. *** H ayotdan rozi bo'lgan va ezilib o ‘tm agan insonning o ‘zi yo‘q. H atto d arax tlar ham h ay o td a c h ek in ad ilar — sovuq kelsa g'unchalari ochilmaydi. *** N u r tushm agan zulm at joyda h atto giyoh ham unm aydi. Asal b o im a s a shakar ham kifoya. 180 ** * Faoliyatingda b irin ch i m arta yoqib qolgan narsa yoki kishi keyinchalik nafrat uyg'otishi eh tim oldan xoli emas. *** H ayot lazzatdan k o ‘ra, la ’natdan iboratdir. Bu achchiq haqiqat. Lekin bu narsani ko ‘pchilik o ch iq e ’tiro f etishdan qochadi. *** Ehtiyotkorlik yoki shubhaga tushishlik bu qo‘rqoqlik emas. Ikkalasi h am baxt keltirishi m um kin. *** H ayotning qirralarini tahlil qila bilganlar unga loqaydroq b o ‘la b o sh la y d ila r. S ababi, b u q irra la rn in g b a ’z ila rin i y ech ish yoki o ‘zgartirish oldida ularning o ‘zlari ojiz b o ‘lib qoladilar. *** Hayotdagi noxushliklar insonda johillikni uyg‘otadi. Johillik esa insonni go‘zallik va nafosatdan uzoqlashtiradi. Daraxtdagi barglar qan ch alik k o ‘m -k o ‘k b o im a sin , u vaqti kelganida sarg‘ayib qovjirab qoladi. *** Inson eng yuqori hisoblangan balandlik — c h o ‘qqida uzoq tura olm aydi, u yiqiladi yoki orqaga qaytishga m ajbur b o ‘ladi. Itn i fil b ilan te n g la s h tirib b o ‘lm ag an id e k , filni h am itga tenglashtirib b o ‘lmaydi. H am m asining o ‘z o ‘rni bor. 181 |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling